Boze linkse leeuw

Je kwam regelmatig zijn vertaalde bijdragen tegen in het vlaggenschip van links-intellectueel Duitsland, de Blätter für deutsche und internationale Politik. Nu is zijn stem verstomd: Norman Birnbaum , de grand old man van links Amerika, is op 4 januari op de gezegende leeftijd van 92 jaar overleden. Wat van hem blijft, zijn boeken en artikels waarin de emeritus professor in de sociologie de Amerikaanse politiek en de toestand in de wereld genadeloos onder de loep nam.

Op sleeptouw

Naar eigen zeggen werd de telg uit een geletterd joods gezin in New York politiek bewust op de leeftijd van twaalf. Dat was in het jaar 1938, het jaar waarin de synagogen brandden in Nazi-Duitsland en de ‘zuiveringen’ plaatsvonden in de Sovjet-Unie. Lachend zei Birnbaum later in een interview met het linkse taz dat hij tot die linkse jongelui behoorde die pas op de universiteit vernamen dat met het ’tweepartijensysteem’ in de Verenigde Staten (VS) de tegenstelling republikeinen-democraten bedoeld werd, en niet ‘stalinisten en trotskisten’. Zijn blik was dus al van jongs af aan ook gericht op de wereld buiten Amerika. Birnbaum kende Europa, doceerde aan de London School of Economics en in Oxford, vooraleer hij weer in Amerika aan de slag ging, eerst in Amherst College en vervolgens aan de Georgetown University in Washington D.C. Hij was geen academicus die zich in een ivoren toren verschanste, want ‘I never believed in a social science made by and for academics, a dispassionate account of the world.’

Birnbaum adviseerde politici als Edward Kennedy en president Jimmy Carter, richtte mee het gezaghebbende blad New Left Review op en zetelde in de redactieraad van het linkse The Nation. Hij trok al vroeg in de jaren 50 naar Duitsland, gedreven als hij was door de vraag hoe het kwam dat een Kulturvolk als het Duitse zich op sleeptouw had laten nemen door het nationaalsocialisme. Dankzij zijn kennis van het Duits had hij tegelijk ook een directe toegang tot het onuitputtelijke Geistesleben van die cultuurnatie.

Falen van het socialisme

Het nadenken over socialisme en kapitalisme vond zijn neerslag in een baanbrekend werk als After Progress: American Social Reform and European Socialism in the Twentieth Century (2001). Daarin onderzocht hij de grote verandering die zich in de 20ste eeuw had voltrokken: hoe er aanvankelijk een brede beweging van socialistische ideeën en van sociale hervormingen bestond in de Amerikaanse en Europese maatschappijen en hoe uiteindelijk individualisme en consumptiedrang in de plaats daarvan waren getreden. Birnbaum analyseerde kritisch het falen van het socialisme. De redenen lagen volgens hem voor de hand: de leiders en ideologen van de socialistische bewegingen zouden nauwelijks iets begrepen hebben van ‘financieel-kapitalistische factoren’ én ze zouden zo naïef zijn om te geloven dat de mensen ‘ofwel van nature solidair zijn ofwel in een zekere zin hals over kop tot solidariteit zouden opgevoed kunnen worden’. Even onverbloemd bekritiseerde hij de hervormingspogingen van de huidige elites die wat aan het sociale systeem zitten te morrelen. Tegenover het marktdenken bleef hij zich tot op het laatst kritisch-kwaad opstellen: ‘Een maatschappij is geen markt en burgers zijn geen kostenfactoren.’ De befaamde Duitse politicoloog Hans-Peter Schwarz noemde hem in een recensie daarom ook een ‘grollender linker Löwe’, een ‘zich kwaad makende linkse leeuw’.

Trump als ‘consequentie’

Birnbaum verafschuwde de Amerikaanse president Donald Trump, maar hij was genoeg ‘Klarseher’ — iemand met een klare blik, aldus de taz -– om er niet verwonderd over te zijn dat die man in het Witte Huis was geraakt. De Amerikaanse linkerzijde zou tot een ‘corporatistisch verbond’ gedegradeerd zijn en door de sterke focus op de rechten van minderheden ‘bij cultureel traditioneel ingestelde blanke arbeiders, niet enkel in de South, angst opgewekt [hebben]’. De minachtende uitspraak van Hillary Clinton over de ‘deplorables’ tijdens de campagne voor de presidentsverkiezingen in 2016 heeft daar nog een schepje bovenop gedaan.

Birnbaum viel niet altijd vast te spijkeren op linkse clichés. Nee, Trump is niet de ‘oorzaak voor de verstoring of zelfs het verval van de liberale wereldorde, schreef hij in het artikel ‘Die große Entzauberung. Die Legende von der liberalen US-Hegemonie’ dat in oktober 2018 verscheen in de Blätter für deutsche und internationale Politik. Nee, Trump zou slechts de ‘consequentie’ van dat verval zijn. Want, zo vraagt Birnbaum provocerend, wat voor een liberale wereldorde was dat eigenlijk die na de Tweede Wereldoorlog tot stand was gekomen? Met in den beginne Portugal en Turkije, toch niet bepaald ‘voorbeeldige democratieën’, als lid van de NATO, of met Groot-Brittannië en Frankrijk die ook in die jaren ’50 van vorige eeuw oorlogen vochten om respectievelijk Kenia en Algerije te behouden? Wat voor een liberale wereldorde is dat nu waarvan Saoedi-Arabië als bondgenoot van de VS deel uitmaakt? Ging dat alles niet vooraf aan Trump? En werpt dat alles niet de vraag op ‘of de economieën van de VS en Europa wel optimale voorwaarden voor de ontwikkeling van een liberale cultuur bieden?’ Met die ongemakkelijke vragen scheept Birnbaum ons op, hij, de ‘public intellectual’ die de zekerheden van zowel links als rechts ondergroef.