De coronapandemie was een exogene factor die de economie praktisch tot stilstand bracht in 2020 als gevolg van de diverse ‘lockdowns’. De pandemie is nog niet helemaal voorbij, alhoewel sommigen al stellen dat we in de fase van de endemie zijn beland. Het is dus nog kort dag, maar toch kunnen we reeds enkele gevolgtrekkingen maken die tot structurele veranderingen op economisch vlak zullen leiden.

Russische inval

We hebben natuurlijke de pech dat vlak daarna de Russische inval in Oekraïne de wereldeconomie opnieuw voor een uitdaging plaatste. Die crisis zal vooral geopolitieke gevolgen hebben: enerzijds is er de klassieke westerse wereld, anderzijds hebben we Rusland en vooral China. Vooral deze laatste is een factor waar we serieus rekening mee moeten houden.

Ook op economisch vlak zullen er gevolgen zijn. Door de afhankelijkheid van het Russische gas zal men zeker in Europa de energietransitie willen versnellen. De ernstige verstoringen in de aanvoerketen als gevolg van corona worden versterkt door de Oekraïne-crisis (niet enkel brandstoffen, maar ook granen en zonnebloemolie), met als gevolg een inflatie die 10% benadert in Europa!

Men spreekt zelfs van stagflatie, of een recessie in combinatie met inflatie. Niemand voorspelt dit echter nu, alhoewel het consumptievertrouwen in België met een inzinking van 17 punten de grootste daling sinds 1985 kende. Dit zal zeker een einde stellen aan de ongebreidelde globalisering. Maar hier gaat het dus vooral om de gevolgen van covid-19.

Iedere crisis is anders: geen ‘roaring 20’

Zoals Hans Dewachter, chief economist van KBC reeds stelde, is elke crisis anders. Dit zowel bij de start, als op het vlak van het beleid om ze te bekampen, als de wijze waarop het herstel zich voordoet. Het is dus moeilijk de diverse crisissen met elkaar te vergelijken. Dit geldt zeker voor de crisissen van de laatste 15 jaar: de grote financiële crisis, de Europese schuldencrisis, de Brexit, corona, …  De opeenvolging ervan heeft wel geleid tot een grotere economische onzekerheid.

In de pers werd vorig jaar het krachtige herstel vergeleken met de ‘roaring twenties‘ van de vorige eeuw na Wereldoorlog I, maar dit is in feite uit den boze. Koen De Leus, chief economist van BNP Paribas Fortis, haalt hier 3 redenen voor aan:

– de stijging van de Belgische bevolking is nu met 0,3% per jaar veel lager dan toen;

– er was in de jaren ’20 een sterke toename van de bankleningen, wat nu niet mogelijk is daar ze reeds historisch hoog zijn;

– forse overheidsinvesteringen zijn ook niet mogelijk nu omdat men moet streven naar een evenwichtig budget. Het is wel zo dat door Oekraïne het defensiebudget in veel landen zal stijgen, maar daarvoor bestaan verschillende scenario’s.

Positieve verrassingen

De coronacrisis heeft geen negatieve impact gehad op de werkgelegenheid, als gevolg van de maatregelen rond de tijdelijke werkloosheid en de sterke ondersteuning door de overheid.

Het reële beschikbare inkomen per capita in de huishoudens steeg volgens de Nationale Bank (NBB) in 2020 zelfs met 1,2%, wat toch opmerkelijk is. Maar de pandemie heeft wel de huishoudens uit de laagste inkomenscategorieën getroffen. De mensen daar werken meestal met een tijdelijk of flexibel contract, dat het eerst opgezegd werd bij de crisis. De financieel zwakkeren moesten drie keer zo zwaar besparen in vergelijking met de andere huishoudens. In het algemeen had een derde van de huishoudens het gevoel er financieel slechter aan toe te zijn dan het jaar daarvoor.

De handel daalde gedurende de pandemie: zowel import als export daalden met 7% in Vlaanderen in het jaar 2020. De invloed op de netto-uitvoer bleef wel positief. Ondertussen herstelden de internationale handelsstromen zich sterk en worden ze eerder afgeremd door een tekort aan transportcapaciteit (bijvoorbeeld containerschepen).

Ook de faillissementen zijn sterk gedaald door de massale overheidssteun, maar de ‘zombiebedrijven’ zijn verder toegenomen. Dit zijn bedrijven die niet in staat zijn om met hun winst de schulden terug te betalen. Het zou nu gaan om 20% van het totaal aantal bedrijven in België, die een rem op de productiviteitsgroei leggen doordat er minder geld en middelen naar de gezonde bedrijven gaat. In die zin zou het beter zijn dat de faillissementsgraad weer toeneemt om die zombies op te kuisen.

Negatieve gevolgen

Men spreekt over ‘scarring’, of de littekens van een crisis op de economie. De niet-financiële schulden bij de gezinnen en bedrijven zijn gestegen, maar niet zo erg als in 2008 wat toen een rem op het herstel legde. De overheidsschuld is wel sterk gestegen: van 60% van het bruto binnenlands product (BBP) naar 100% binnen Europa. Dit belemmert haar om nieuwe crisissen aan te pakken.

De kapitaalsinvesteringen blijven ook zwak, wat negatief is voor de toename van de productiviteit die toch een belangrijke groeimotor zou moeten worden. De versnelde energietransitie van olie/gas naar hernieuwbare energie (door Oekraïne) zal wel een investeringsboost geven.

Negatief is natuurlijk ook dat de groei op lange termijn van het BBP onderbroken werd, zodat er toch in de groeicurve blijvend enkele percenten gemist werden. Dit is nadelig voor de financiering van de toekomstige vergrijzing.

Beleidsverandering

Zowel op monetair- als begrotingsvlak zijn er belangrijke veranderingen geweest om de economie te ondersteunen. We wezen reeds op de budgetaire overheidsondersteuning. De Europese Centrale Bank (ECB) heeft echter via haar politiek van kwantitatieve versoepeling, waarbij massa’s overheidsschuld door haar werden opgekocht, de toename van deze overheidsschuld mogelijk gemaakt.

De monetaire overheden versterkten zo hun onconventioneel versoepelingsbeleid dat na de financiële crisis begonnen was. Maar daardoor werd het ook minder effectief: op de balans van de ECB staan nu voor ongeveer 5 triljoen euro schuldeffecten! Dit is een derde van het BBP binnen de Europese Unie en zeker niet gezond. De reële rente werd bij iedere crisis gevoelig verlaagd, maar toch slaagde men er niet in de economie op het goede spoor te brengen.

Gevolg is dat de budgetaire – en monetaire ruimte sterk beperkt is om nieuwe crisissen het hoofd te bieden, zoals die nu rond Oekraïne. De kwantitatieve versoepeling wordt na meer dan 10 jaar eindelijk afgebouwd en de rentes schieten omhoog door de inflatie.

Aanvoerketens en globalisering

Na de val van de Berlijnse muur en de Chinese openheid kende de globalisering een hoge vlucht. Dit gebeurde op de basis van de ‘wet van het comparatieve voordeel’ (David Ricardo). China werd de fabriek van de wereld omdat de westerse productie naar daar gedelokaliseerd werd als gevolg van de lage uurlonen.

De nadelen ervan kwamen door corona duidelijk naar voor. Door het krachtig economisch herstel vorig jaar werd de aanvoerketen ernstig verstoord, zodat (auto)fabrieken stil vielen als gevolg van het ontbreken van reserveonderdelen. Dit gold bijvoorbeeld voor de chips of halfgeleiders, die vooral uit Taiwan en China komen. Als China dat eiland dan nog eens zou binnenvallen, is het Westen voor dit cruciaal onderdeel volledig afhankelijk van China. Vandaar dat er nu massaal gaat geïnvesteerd worden in de productie daarvan (onder andere door Intel).

Twee keer nadenken

Maar meer in het algemeen zal men nu twee keer nadenken alvorens te delokaliseren. Strategische producten wil men het in het westen houden. Dit impliceert productie met hogere loonkosten en hogere inflatie. Als je weet dat de overvloed van goedkope arbeidskrachten van 30 jaar geleden (‘the great demographic reversal’) voorbij is, kunnen we er zeker van zijn dat de periode van erg lage inflatie met zelfs negatieve rentevoeten achter de rug is voor een heel lange periode. De inflatie zal wel niet zo hoog blijven als nu. Interessant om te zien is hoe de immobiliënmarkt, die reeds 30 jaar in de lift zit, zal reageren op de hogere rente. De NBB wees reeds op een sterke overwaardering ervan in België: een correctie zou dus welkom zijn.

De retentie voor een verdere globalisering, die niet zal verdwijnen, kan ook een rem plaatsen op de verdere groei van de internationale handel die de laatste decennia sterk toenam. Het was een groot voordeel voor Vlaanderen met zijn Antwerpse haven en talrijke logistieke faciliteiten. De logistiek profiteerde ervan, maar zou dus minder groei kunnen kennen. Anderzijds zal men ook terugkomen van de ‘just in time delivery’ met minimale voorraden. Grotere stocks vragen meer opslagruimte en magazijnen.

Digitalisatie

Door covid-19 heeft de digitalisatie een hoge vlucht genomen en dit op een dubbel vlak:

– ‘home working’: bedrijven die er vroeger huiverachtig tegenover stonden hebben het nu omarmd en dit zal blijven. Een paar dagen in de week zal men thuis kunnen werken. De kwaliteit van het leven, en de combinatie werk-privé zal er baat bij vinden. Maar sociaal contact blijft ook belangrijk. Dat is immers goed voor de mentale gezondheid van de werknemers;

– e-commerce: de laatste aarzelaars hebben tijdens de pandemie hun weg daar naartoe gevonden. Fysieke winkels zullen blijven bestaan, maar het zal anders zijn in een hybride vorm met e-commerce. Hun fysieke oppervlakte kan kleiner worden.

Dit kan gevolgen hebben voor de zakelijke immobiliën: veel bedrijven kunnen door het thuiswerk de beschikbare kantoorruimte beperken. Mensen zullen geen eigen bureel meer hebben en flexibel een plaats innemen met de ‘docking station’ voor de laptops.