Dat mocht ook eens gezegd worden

De Russische dichter Ossip Mandelstam was arm, zoals het een dichter betaamt, en hij voorzag in zijn levensonderhoud met het vertalen van buitenlandse romans, bijvoorbeeld de Ulenspiegel van Charles de Coster. Dat werk kende in de Sovjet-Unie een groot succes omdat men in de figuur van Uilenspiegel een soort proletarische rebel zag – ik bezit een prachtuitgave van 1922, in de reeks Les Maîtres Belges maar ben nooit verder dan een paar beginhoofdstukken geraakt.
Dat rebellen in de Sovjet-Unie geliefd waren is ook niet helemaal correct. Stalin stelde bepaalde geschriften van Mandelstam niet op prijs en de dichter stierf in een Goelagkamp in 1938.

Onderstaande grappig-toornige tekst schreef hij in 1929 in een brief aan het nog jonge Sovjet-uitgeverswezen, en ik vertaalde hem noodgedwongen uit het Duits.

‘In het literaire werkveld is vertalen een van de moeilijkste en verantwoordelijkste taken. In wezen bouwt men op een fundament van vreemd materiaal een zelfstandige woordstructuur. Bij het omwerken van dat materiaal tot een Russische structuur is enorme concentratie vereist, oplettendheid en wilskracht, een brede vindingrijkheid, een frisse geest, een neus voor filologie, een uitgebreid woordklavier, de vaardigheid om zich in een bepaald ritme in te leven, de opbouw van een zin te begrijpen en hem ook te reproduceren – en bij dit alles hoort een strenge beteugeling van het eigen ik. Anders is het gewoon revuetheater. In het vertaalwerk gaat een schadelijke, ongezond nerveuze ontwrichting schuil. Dat werk vermoeit het brein en doet het sterker uitdrogen dan veel andere scheppende arbeid. Als men geen zorg draagt voor een goede vertaler, dan verslijt die bijzonder snel. Voor dit werk is een specifieke profylaxe geboden. Om beroepsziekten bij vertalers te voorkomen zou men daar onderzoek naar moeten doen, hun verzekeringsdekking bieden en geregeld rustpauzes toestaan.’

‘Das Übersetzen ist eine der schwierigsten und verantwortungsschwersten Arten literarischer Arbeit. Es ist im wesentlichen die Schaffung einer selbständigen sprachlichen Struktur auf der Grundlage eines fremden Materials. Die Umschaltung dieses Materials auf eine russische Struktur erfordert eine ungeheure Konzentration, Aufmerksamkeit und Willensanstrengung, reiche Erfindungsgabe, geistige Frische, philologisches Gespür, eine große Wortschatzklaviatur, die Fähigkeit, sich in einen Rhythmus hineinzuhören, die Zeichnung eines Satzes zu erfassen und die auch wiederzugeben – und all dies bei strengster Zügelung des eigenen Selbst. Andernfalls ist das bloße Stegreifdarbietung. Im Akt des Übersetzens verbirgt sich eine an der Gesundheit zehrende nervliche Zerrüttung. Diese Arbeit ermüdet das Gehirn und trocknet es mehr aus als viele andere Arten schöpferischer Arbeit. Wenn man für einen guten Übersetzer nicht Sorge trägt, nutzt er sich sehr schnell ab. Hier ist eine arbeitsspezifische Prophylaxe notwendig. Man müßte die Berufskrankheiten der Übersetzer erforschen und ihnen vorbeugen, den Übersetzern Versicherungsschutz gewähren, ihnen regulären Verschnaufpausen zugestehen.’