De geest van Huntington

De voorspellingen waaraan twee Amerikaanse professoren zich kort na de Koude Oorlog waagden, werden door de goegemeente weggewuifd als naïef of zelfs gevaarlijk. De stelling van Francis Fukuyama dat met de zegetocht van het kapitalisme en de westerse democratie het ‘einde van de geschiedenis’ was aangebroken, leek al gauw achterhaald. In de nieuwe wereldorde die zo hoopvol was begonnen met de val van de Berlijnse Muur ontbrandden bloedige etnische en religieuze conflicten en bikkelden regionale mogendheden weer om de macht. Eerder leek Samuel Huntington het gelijk aan zijn kant te hebben met zijn opvatting dat de wereld een ‘clash of civilizations’, een ‘botsing der beschavingen’, zou ervaren. Maar velerlei beleidsmensen en opiniemakers maakten brandhout van de ideeën van Huntington. De Harvard-professor zou een vijandbeeld construeren en de polarisering tussen de mensen op basis van hun onderscheiden religieuze of culturele achtergrond aanwakkeren.

‘Religieuze oorlogen’

We zijn nu een kwarteeuw verder. Fukuyama is afgevoerd, maar Huntington, beleeft die niet weer een revival, en dan nog wel vanuit een onverdachte hoek? Niet angstige Westerlingen die waarschuwen voor islamistische terreur brengen de kernideeën van Huntington weer onder de aandacht, maar boze leiders van een moslimland. Ze gebruiken niet letterlijk zijn woorden, ze vermelden niet eens zijn naam, maar wanneer ze het hebben over wat er op til staat in Europa, komt de geest van Huntington weer om de hoek loeren. De aanleiding vormde de weigering van de Nederlandse premier Mark Rutte op zaterdag 11 maart om Turkse ministers campagne in Nederland te laten voeren voor een referendum over een pakket van grondwetswijzigingen die de macht van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan zouden moeten uitbreiden. Zoveel weerwerk had Ankara niet verwacht van een lidstaat van een Europa dat voor de rest lijdzaam toekijkt hoe Turkije verandert in een dictatoriaal bestuurd land. De Turkse machthebbers deinsden er niet voor terug om Nederland te beschuldigen van nazipraktijken. Dat Rutte bij de kort daarop volgende Nederlandse parlementsverkiezingen zelfs de opmars van de rechts-populist Geert Wilders kon afremmen, weerhield de Turkse minister van Buitenlandse Zaken Mehmet Cavusoglu er niet van om te beweren dat er geen verschil zou bestaan tussen de traditionele en de rechts-populistische partijen. Dat ze allemaal dezelfde mentaliteit zouden hebben, zou zelfs leiden tot ‘religieuze oorlogen’ in Europa. Dat laatste klinkt niet veel anders dan Huntington. President Erdogan ging nog een stap verder in de woordenstrijd. In het arrest van het Europese Hof van Justitie over de mogelijkheid voor werkgevers om het dragen van de hoofddoek (en andere religieuze symbolen) te verbieden, ontwaarde hij een ‘kruistocht’ tegen de halve maan, het symbool van de islam. En Hayrettin Karaman, een invloedrijke Turkse imam, schreef in een column in de regeringsgezinde krant Yeni Şafak zelfs dat Turkije massavernietigingswapens zou moeten produceren om het Westen af te schrikken.

Botsing

Het pessimisme van Huntington krijgt misschien nog een staartje. Het optimisme van Fukuyama daarentegen was voorbarig, net als dat van zijn voorganger, de Duitse filosoof Hegel die in de overwinning van Napoleon op de Pruisen bij de Dubbelslag van Jena en Auerstedt in 1806 ook ‘das Ende der Geschichte’ had gezien. Als exponent van de Franse Revolutie zou de keizer volgens de filosoof het hoogste goed van de mensheid, de vrijheid, helpen verwezenlijken. Wat er in de twee eeuwen daarna volgde, waren oorlogen en botsingen tussen ideologische systemen. Staan we daar nu ook voor? Voor oorlogen misschien van een andere aard of op een andere schaal? Dat het Westerse maatschappijmodel afstevent op een botsing met een andere ambitieuze wereldbeschouwing, dat hebben we dus nu ook vernomen uit de mond van leiders die zich vanuit hun eigen religieus geïnspireerde identiteit beginnen af te keren van Europa.

(Deze colum verscheen op www.radio1.be)

Foto: (c) Reporters