De interne vijand

De islamitische gemeenschap in het Westen zal zich moeten ontdoen van het Trojaanse paard in haar midden. Dat kan ze alleen door stellig te breken met de fundamentalisten. Zeggen dat ‘het niet de islam is’ zal niet veel zoden aan de dijk brengen, want de daders zijn wel degelijk islamitisch. Het is alleszins geen evident proces, dat bewijst de christelijke geschiedenis van Europa. Op 12 maart 2000 sprak paus Johannes Paulus II: ‘We kunnen niet anders dan de momenten van ontrouw aan het evangelie erkennen die begaan zijn door sommige van onze broeders in het geloof, in het bijzonder gedurende het tweede millennium. Laten we vergeving vragen voor de scheidingen die er onder christenen zijn ontstaan, voor het geweld dat sommigen hebben gebruikt in de dienst aan de waarheid en voor de wantrouwige en vijandige houding die soms is aangenomen jegens aanhangers van andere religies.’ Het waren aarzelende woorden.

God kent de zijnen

Het katholicisme kent immers ook een oude traditie van radicalisme. Het was toch een pauselijke legaat uit de dertiende eeuw – dezelfde eeuw van Ibn Taymiyyah de strenge islamitische theoloog die een grote invloed uitoefent op de extreme varianten van de islam – die bij de slachting van de Katharen in Béziers uitriep: ‘Sla ze allemaal dood! God kent de zijnen!’ In de 19de eeuw was de katholieke kerk in de ogen van vele landen ten noorden van de Alpen eenzelfde paard van Troje. Otto von Bismarck omschreef de katholieke kerk als ‘een interne vijand’. Daarom startte hij er een ‘preventieve oorlog’ tegen onder de noemer ‘Kulturkampf’.

Tegen de Verlichting

De onderdanigheid geëist door het hoofd van de Kerk was voor vele staatsleiders een doorn in het oog. Pius IX was zo’n paus. Zijn 32-jarige reactionaire pontificaat viel in het midden van de 19de eeuw en was gericht tegen de verworvenheden van de Verlichting. In een encycliek veroordeelde hij stellig de vrije meningsuiting, samen met de scheiding van Kerk en Staat. De Kerk stond immers boven de Staat in zijn ogen. Op het moment dat rond 1860 krachten in Italië aan het werk waren om het schiereiland te verenigen, werd het voortbestaan van de Pauselijke Staten bedreigd. Hij riep alle katholieke, ongehuwde jongemannen ter wereld op om hem te helpen zijn wereldlijke macht te behouden. Zo’n 11 000 mannen beantwoordden zijn oproep waarvan het grootse deel Nederlanders, Fransen en Belgen – er was zelfs een contingent Canadese vrijwilligers. Niet slecht in een tijd zonder moderne media, maar ook niet spectaculair. Alleen zij die werden aanbevolen door een pastoor mochten deel uitmaken van het pauselijke leger. Dat zoeavenleger faalde in zijn opzet. De Nederlanders in dienst van de paus verloren zelfs hun staatsburgerschap. Het katholicisme dat vooral in het zuiden van Nederland sterk stond, werd er vijandig bekeken. Eén van de redenen dat Willem I in 1840 afstand nam van zijn troon was de onmogelijkheid van een tweede huwelijk met een katholieke gravin. Het herstel van de Nederlandse katholieke hiërarchie in 1853 botste op groot volksprotest en op protest van de koning. Drie jaar eerder was de hiërarchie in Engeland hersteld geweest en dat werd daar als ‘een daad van agressie’ gepercipieerd.

Voor de vooruitgang en tegen de achterlijkheid

In het jonge Duitse Keizerrijk was Bismarck, ooit een atheïst en later een strenge protestant, de feitelijke heer en meester. Alles wat naar paapsheid rook, stonk naar zijn mening. Hij wantrouwde de trouw van de gelovigen aan Rome als een trouw aan een buitenlandse vorst. In 1870 kondigde Pius IX de onfeilbaarheid af in zake geloofs- en moraalleer, iets wat de Pruisische edelman helemaal deed steigeren. Heel niet-katholiek Europa steigerde mee, net als overigens de katholieke Habsburgers. De Kulturkampf die de Duitse rijkskanselier ontketende in de jaren die erop volgden was een bitse strijd tegen het katholicisme. Hij werd hierbij gesteund door de nationaal-liberalen. In 1872 oreerde de liberale voorman Rudolf Virchow dat het beleid voor de vooruitgang en de beschaving was en tegen de achterlijkheid en het obscurantisme van de katholieke kerk.  In 1873 vaardigde de overheid de ‘Meiwetten’ uit waarbij onder meer toekomstige (katholieke en protestantse) geestelijken een vorm van staatsexamen moesten afleggen om hun gehechtheid aan de staat te toetsen. Uiteindelijk pleegde in 1874 een katholieke jongeman een mislukte aanslag op de IJzeren Kanselier. Bismarck verhoorde persoonlijk de aanslagpleger die aan de rijkskanselier toegaf te handelen omwille van de antikatholieke wetten. Katholieke parlementsleden veroordeelden de daad scherp in de Reichstag, maar Bismarck wimpelde de woorden weg: ‘Ja, mijne heren, u kunt deze man afstoten wat u wilt, hij hangt zich toch vast aan uw jaspanden’. De rijkskanselier bleef dreigbrieven ontvangen van boze katholieke Duitsers.

Boksen tegen de laïcité

De relaties tussen de Kerk en Frankrijk waren beter door toedoen van Napoleon III. De Franse Revolutie leek een tijdje ver weg. Napoleon III nam 21 jaar lang de bescherming van de Pauselijke Staten op zich tot 1870, wanneer hij de troepen terugtrok voor zijn strijd tegen de Duitse naties geleid door Pruisen. Na de val van de Franse keizer verloor de Kerk haar macht beetje bij beetje. Het katholicisme werd gewantrouwd door de vurigste republikeinen en als een gevaar voor Frankrijk gezien. ‘Voilà, l’ ennemi’. Uiteindelijk volgde de afschaffing van de status van staatsgodsdienst in 1905 en kwam de invoering van de laïcité. De Kerk zal het Franse ‘Verlichtingsfundamentalisme’ blijven hekelen.

Nihil novi sub sole

Het klinkt ons bekend in de oren: conservatief, tegen persvrijheid, buitenlandse invloeden, strijden voor het geloof in het buitenland, een aanslag, de interne vijand,.. Ondanks de vele katholieken die trouw waren aan de Europese natiestaten en de politieke uitspraken van Rome negeerden, moesten zij opboksen tegen een groot wantrouwen. ’U kunt deze man afstoten wat u wilt, hij hangt zich toch vast aan uw jaspanden’, de woorden van Bismarck worden vandaag ook gebruikt tegen moslims die het terrorisme en het fundamentalisme verwerpen. 

‘Voila l’ennemi’, de voorpagina van Journal Républicain in 1905