Vandaag 1632: Baruch Spinoza geboren, belangrijk filosoof, maar vooral verketterd door kerk en staat

Op 23 november 1632 wordt in Amsterdam Baruch Spinoza geboren, later genoemd Benedictus de Spinoza. Deze Nederlands-Joodse filosoof en politiek denker uit de Gouden Eeuw, is een van de grondleggers van de Verlichting. Spinoza is van Portugees-Joodse afkomst, maar wordt in 1656 door de Portugees-Israëlitische Gemeente in Amsterdam uit de Joodse gemeenschap gestoten.

De tekst van die uitsluiting verdient gelezen te worden: ‘Volgens het besluit van de engelen en het oordeel van de heiligen, verbannen, vervloeken en verdrijven wij Baruch de Espinoza, met de toestemming van de heilige God, gezegend zij Hij, en van deze hele heilige gemeente (…), met de vloek waarmee Jozua Jericho vervloekte, met de vloek waarmee Elisa de jongen vervloekte, en met alle vervloekingen die in de wet geschreven staan. Vervloekt zij hij bij dag en vervloekt zij hij bij nacht; vervloekt zij hij als hij gaat liggen en vervloekt zij hij als hij opstaat; vervloekt zij hij als hij uitgaat en vervloekt zij hij als hij binnenkomt. Moge God hem nooit vergeven, moge de toorn en de gramschap van God tegen de man worden ontstoken (…) en moge zijn naam van onder de hemel worden uitgewist en moge God hem afsnijden van alle stammen van Israël tot zijn vernietiging (…). Wij besluiten dat niemand mondeling of schriftelijk met hem zal communiceren, dat niemand hem enige gunst zal bewijzen, dat niemand met hem onder hetzelfde dak zal wonen, dat niemand binnen vier el van hem zal komen, dat niemand enig geschrift zal lezen dat door hem is geschreven of samengesteld’.

Naast Nederlands, Spaans, Portugees en Hebreeuws kent Spinoza ook goed Latijn. Dat heeft hij geleerd op de Latijnse school in Amsterdam, bij de Antwerpenaar en voormalige jezuïet Francis van den Enden. Spinoza heeft een oogje op diens dochter Clara Maria van den Enden, de manke dochter van zijn leermeester. Hij wil trouwen met deze meer dan twintig jaar jongere vrouw, maar het is er niet van gekomen.

Hij levert felle kritiek op de letterlijke uitleg van de Bijbel door de protestanten. Hij verwerpt elke vorm van ‘openbaring’ en aanvaardt geen andere verklaring dan die gebaseerd op de rede. De Bijbelse profeten, stelt hij, spraken niet namens God, maar waren gewone mensen met veel verbeeldingskracht. God en natuur zijn voor Spinoza identiek. Zijn werken worden op de Index van verboden boeken geplaatst, maar ook in Nederland raakt hij bij Willem III van Oranje uit de gratie.

Spinoza overlijdt op 21 februari 1677 in Den Haag. Pas in 1927 wordt een grafsteen geplaatst op het terrein waar zijn restanten mogelijk begraven of herbegraven zijn, nabij de Nieuwe Kerk. In 1956 wordt op dezelfde plek een monument te zijner gedachtenis opgericht.