De mens is geen rationeel wezen

Op Knack.be (04/04) verscheen een Vrije Tribune van een antropologe, Sara De Mulder. Zij zette zich af tegen het repressieve beleid inzake druggebruik. Zij hanteerde twee argumenten: (1) medicinaal zou cannabis gunstige nevenwerkingen hebben. (2) En: verslavend gebruik zou niet zozeer te wijten zijn aan de eigenschappen van bepaalde stoffen, maar aan wat zij ‘coping gedrag’ noemde, het proberen overeind te blijven in ondraaglijke omstandigheden. Alhoewel ik het met haar eens ben dat drugs uit het strafrecht moeten, vind ik beide argumenten op zijn zachtst gezegd onnozel.

Het argument over de gunstige medicinale effecten is het gemakkelijkst te ontkrachten: een medicijn dient gebruikt te worden onder toezicht van een dokter en begeleiding door een apotheker. Zomaar cannabis roken of cocaïne snuiven omdat dit een gunstig neveneffect zou hebben, is als paracetamol eten omdat het goed zou zijn voor je hart. We zagen recent nog dat iemand daardoor een levertransplantatie nodig had. Wat cannabis betreft zijn er serieuze indicaties dat dit in sommige omstandigheden schizofrenie in de hand werk.

Het argument over het ‘coping gedrag’ is iets moeilijker te weerleggen, want het vertrekt niet vanuit duidelijk empirisch vast te stellen feiten, maar vanuit een wereldbeeld. Dit houdt in dat deze samenleving een tranendal is, en dat de moderne maatschappij voor velen onleefbaar is.

Van Baudelaire tot de Rolling Stones

Daar staan twee dingen tegenover. Primo: we hebben het nog nooit zo goed gehad. Niet slechts in het Westen (waar de levensduur op een eeuw tijd met dertig jaar verlengd is). Maar zelfs niet in de ‘arme’ landen waar één van de problemen precies is dat er dankzij de westerse geneeskunde een overbevolking is ontstaan, vooral door het terugdringen van de kindersterfte.

Wij voelen ons graag schuldig omdat vele mensen het zo slecht hebben, en het siert ons dat wij daar bezorgd over zijn, maar wij vergeten dat die het altijd slecht hebben gehad. Afrika was voor de komst van de blanken geen paradijselijk oord, maar ‘a failed society’, waar de diverse stammen jacht maakten op elkaars jonge mensen om die als koopwaar aan te bieden aan de kusten. Het kolonialisme had het net zo gemakkelijk omdat het samenlevingen ontmoette die geen weerstand konden bieden en de negerkoningen daarom maar eieren voor hun geld kozen.

Maar secundo: het propageren van een drugcultuur in het Westen is niet vertrokken vanuit de lagere klassen, maar vanuit de modieuze intelligentsia. Dat was al zo in de negentiende eeuw. Denken we maar aan een gedicht als Le Poison van Charles Baudelaire in Les Fleurs du Mal (1857) waarin het gebruik van opium aangeraden wordt tegen de spleen, of ongeneeslijke melancholie. Dat is zo gebleven. In de jaren zestig waren het de grote rockhelden, de Rolling Stones voorop, die heroïne zo niet bejubelden, dan toch goedpraatten. Vandaag is cocaïne niet een drug van de onderste lagen van de bevolking maar van de bovenlagen, de succesvolle carrièremensen.

Natuurlijk, je kan redeneren dat popvedetten of yuppies moeten copen met een ondraaglijke werk- of prestatiedruk en dus hun toevlucht zoeken tot kunstmatige middelen. In principe kan dat, maar eigenlijk moeten we ons daar geen zorgen over maken: zij kiezen voor een zelfdestructieve weg en moeten daar dan maar de gevolgen van dragen. Overigens springt een notoire heroïneverslaafde als Keith Richard op zijn 75ste over een podium alsof hij 25 is. Om jaloers op te worden.

Geen aanbod- maar een vraagmarkt

Erger is echter de coping die op basis van hun voorbeeld is ontstaan bij de mindere goden (en die waarschijnlijk ook minder zuiver spul in handen werd gestopt). Jongeren imiteren hun idolen. Reeds in de escapistische hippieperiode ontstonden er complete subculturen waar je drugs diende te gebruiken om ‘er bij te horen’, in de prestatiegerichte yuppieperiode om ‘cool’ te zijn. Dat was trouwens ook het geval bij tabaksgebruik: jongeren gingen niet roken omdat ze niet wisten dat dit ongezond was, maar omdat ze een milieu frequenteerden waarin werd gerookt. Hier komen we bij de kern van het probleem.

Wij moeten leren leven met het feit dat mensen niet-rationele wezens zijn die domme dingen doen en zelfs bewust hun gezondheid schaden. Als je dan de gevolgen van dat dom gedrag, in casu van verslaving, maatschappelijk opvangt (kinderen beschermen, verkeerscontroles, enzovoort), dan wil dat nog niet zeggen je daarom de oorzaak van die verslaving toejuicht. Je erkent gewoon de realiteit van de verslaving. Maar dat kost geld, en je kan stellen dat verslaafden dus een gebrek aan verantwoordelijkheidszin vertonen. Dat is zo, maar dat is niet het probleem.

Iedere roker weet bijvoorbeeld dat hij zijn kans op kanker enorm vergroot. Toch blijft hij roken ondanks koeien van letters op elk pakje dat hij zich aanschaft. Niet eens omdat hij niet kan stoppen, maar omdat hij in vele gevallen niet wíl stoppen, omdat hij denkt of zichzelf wijsmaakt dat hij daar wat aan heeft. Of misschien denkt hij dat niet, maar geniet hij daar gewoon van. Zoals ik elke avond van mijn stevig glas whisky geniet, maar uitkijk als ik nog met de auto weg moet. Druggebruik, welk type druggebruik dan ook – cannabis, heroïne maar ook alcohol, tabak, koffie, suiker – functioneert niet in een aanbod- maar in een vraagmarkt. De moraalridders, een Bart De Wever bijvoorbeeld, pakken het aanbod aan, maar dat haalt niets uit. Zelfs indien zij, ten koste van veel maatschappelijke investeringen, de aanvoerlijnen weten af te sluiten, dan nog blijft de vraag bestaan, en zal men naar substituties verlangen of zullen er nieuwe aanbieders op de (illegale) markt komen. Desnoods via synthetische drugs, die waarschijnlijk nog gevaarlijker zijn.

Drooglegging vergroot het probleem

Men ziet dat zelfs in zulk een onnozele discussies als het verminderen van suiker in onze voedingswaren om diabetes te bestrijden. De fabrikanten huiveren daarvoor, niet omdat zij slechte mensen zijn die onze bevolking willen vergiftigen, maar omdat zij uit ervaring weten dat de consumenten na verloop van tijd toch weer naar suiker verlangen en zich zullen overgeven aan producten die hen dit bieden. Het experiment met de Drooglegging in de VS (ca 1920-1933) is op een fiasco uitgelopen. Niet alleen werd er niet minder gedronken, er werd meer zelf gestookte en vaak vergiftigde alcohol gedronken (moonshine). Het verbod op alcohol verergerde slechts het probleem.

Het meest kwalijke neveneffect was dat complete stedelijke politiekorpsen in handen kwamen van de maffia (Al Capone in Chicago de bekendste, zie de film The Untouchables). Dat zien we ook vandaag gebeuren: heroïne die verkocht wordt, vermengd met rattenvergif; politieagenten (en dokwerkers) die zich laten corrumperen enzovoort.

Toch zien we de waanzin om zich heen grijpen. Als we de radicaalste kankerbestrijders willen geloven, dan moeten we nu ook tabak verbieden. In de praktijk wil dit zeggen dat ze een ontzettend lucratieve sector uit de handen willen trekken van de reële markt en in de ondergrond willen doen verdwijnen, tot groot jolijt van de mafia. David Yallop schreef een twintigtal jaar geleden een roman (Unholy Alliance) over Colombiaanse drugbendes die investeerden in de presidentiële campagne van een conservatieve dominee die tabak wilde buiten de wet stellen, om zelf die handel te kunnen overnemen. Als ik vandaag sommige uitspraken lees van kankerbestrijders – op zich uiteraard personen met oorbare bedoelingen – dan zie ik die Colombiaanse mafia bijna aan het werk.

Ze realiseren zich namelijk niet dat het bestrijden van schadelijke genotsproducten vergemakkelijkt eerder dan bemoeilijkt wordt door ze uit de strafwet te halen. Elke roker heeft via de accijnzen zijn eigen palliatieve begeleiding om te beginnen al bekostigd en via de accijnzen op mijn whisky subsidieer ik de rehabilitatie van alcoholverslaafden. Dat geld zal bij een verbod naar de mafia gaan, die daarmee de uitbuiting van de boeren in de Derde Wereld zal financieren. Bovendien komt er, bij legalisering van druggebruik, een gigantische som vrij die nu besteed wordt aan politionele inspanningen om de drugtrafiek te bestrijden. Ontneem die handel aan de mafia, en je hoeft hem niet meer bestrijden, integendeel, je kan er accijnzen op heffen.

Drugs ‘ethisch’ weigeren van hulp in nood

Dat geld kan dan bijvoorbeeld naar terrorismebestrijding gaan. Bovendien zullen de drugs goedkoper worden en zullen de verslaafden dus minder vroeg hun toevlucht moeten nemen tot kruimelcriminaliteit of prostitutie om hun verslaving te financieren. De kans dat zij heroïne kopen die versneden is met rattenvergif wordt ook uitgesloten. We moeten dan wel onze hypocrisie laten varen en merkenopbouw in de drugmarkt toelaten. De Marlboro Cowboy kan dan een druggebruiker worden die zijn eigen neigingen vrij beleeft maar toch onder controle houdt, een voorbeeldfiguur kortom. Vandaag wordt die communicatie in de tabaksindustrie verboden, wat betekent dat de stimulans voor de merken om te investeren in research & development om schadelijke neveneffecten te beperken ook verminderd wordt. Want waarom zou je nog inspanningen doen om ‘gezonder’ tabak te vervaardigen als je het de consument niet meer op een suggestieve wijze mag laten weten?

Er is evenwel een verschil tussen drugs uit de strafwet halen en het blind vrijlaten. Er zijn voldoende formules te bedenken om gecontroleerd en geregistreerd druggebruik toe te staan, zonder het in een ‘wild’ circuit te verkopen (wat nu trouwens al gebeurt en waar geen kruid tegen gewassen is). Ik denk aan de verspreiding van methadon voor heroïneverslaafden. Die dient evenwel duidelijker gecontroleerd te worden. Een apotheker vertelde mij dat hij van die methadongebruikers slechts last had (ze bezorgden zijn officine een slechte naam). Dus zegde hij stelselmatig dat zijn voorraad net uitgeput was. Als hij dat enkele keren deed, dan zag hij ze niet meer terug.

Ik veronderstel dat dergelijk ‘wijs’ advies onder apothekers doorgegeven wordt. Dat betekent dat dit ethisch beroep zich schuldig maken aan een misdrijf, weigering van hulp aan personen in nood. Want de verslaafde die zo stelselmatig afgewezen wordt, heeft geen andere keuze dan terugvallen op het illegale circuit en weer in de greep te komen van heroïnedealers.

Pentobarbital kopen via internet

Wij moeten dus een actief en niet een passief gedoogbeleid voeren. De reden waarom het experiment in Nederland mislukt is, is ook weer de hypocrisie, die van de voor- en achterdeur: coffeeshops mogen beperkte hoeveelheden aan gebruikers verkopen, maar ze mogen geen grote hoeveelheden aankopen. Hoe dat dan moet, is een raadsel en opent de deur weer voor de mafia. Waarna de politie zijn tijd en energie verspilt aan het opspeuren van illegale plantages die een feitelijk legaal product telen. Zo blijf je aan de gang.

Je kan het legaliseren van drugs enigszins vergelijken met de wetgevingen op abortus of euthanasie: geen enkele voorstander van deze uit het strafboek verwijderen is voorstander van het zomaar afvoeren van foetussen of liquideren van oude mensen. Wel van een humane begeleiding in noodsituaties. Die is slechts mogelijk omdat de praktijken gereglementeerd zijn. Voorheen moesten kwetsbare meisjes zich tot ‘engelenmaaksters’ wenden die naalden in hun vagina brachten of zeepsoppen opspoten. En waren zwaar lijdende bejaarden aangewezen op halve psychopaten als die ‘deken des doods’.

Ik ben nu bijvoorbeeld lid van de Nederlandse Coöperatie Vrije Wil die mensen de kans wil geven om zelf en op een gecontroleerde wijze hun euthanasiemiddel in huis te halen, zonder bemiddeling van een arts (die door zijn eed van Hippokrates het leven moet beschermen en niet beëindigen). Ik heb eens uitgekeken naar alternatieven. Je kan voor 500 dollar een dosis Pentobarbital kopen op internet. Ik heb het tracé nagegaan. Ze verzenden het in een pakket omwikkeld door zilverpapier en in geschenkenverpakking vanuit … Kameroen. Nog afgezien dat er geen betere manier is om de douane wantrouwig te maken (en dus de politie aan je deur te krijgen) is dat nu bepaald niet vertrouwenwekkend. Voor hetzelfde geld zenden ze je aspirine of strychnine.

Vader o vader kom huiswaarts met mij

Mijn stelling is daarom: legaliseer dingen die toch gebeuren (en soms moeten gebeuren) maar doe dat op een gecontroleerde en controleerbare wijze, waarbij hulpverlening mogelijk maar ook verplicht is. En schakel daar de enorme bedragen voor in die nu aan de fiscus ontsnappen omdat men het geld liever investeert in repressie (want dat klinkt stoer en heldhaftig) dan in begeleiding (wat nog iets anders is dan preventie). Preventie gebeurt door in te werken op de mentaliteiten en iedereen weet dat dit een langdurig en moeizaam proces is. Men doet dit met alcohol, ‘geniet maar drink met mate’.

Daar mikte in 1919 ook de wet-Vandervelde op: je kon alcohol kopen maar minstens twee liter tegelijk (om te verhinderen dat gewone arbeiders zich dit permitteerden). Dan diende de winkelier (want de cafébaas mocht dit niet) de naam en het adres in een register bij te schrijven van de koper. Daar werd na verloop van tijd niet aan vastgehouden. Mijn moeder had een kruidenierswinkel en verkocht onder andere sterke drank. Uiteraard per fles van 70 cl, en natuurlijk wist zij na verloop van tijd niet meer wie wat aangekocht had. Maar ze vulde wel regelmatig haar lijst in, en verzon dan maar de namen, meestal mensen uit de omgeving. Wie de lijst zou nagekeken hebben, moest de indruk krijgen dat wij in een straat vol alcoholici leefden. Maar niemand controleerde die ooit en tegen dan was het verhaal van ‘Vader, o vader, kom huiswaarts met mij’ ook tot redelijke proporties teruggebracht. In 1982 werd de wet afgeschaft. Wat natuurlijk niet wil zeggen dat er geen probleemsituaties meer bestaan. Maar dat is des mensen.

De ergste fout die de drugbestrijders maken is evenwel dat zij vanuit een wereldbeeld vertrekken van de mens als rationeel wezen. Dat is eigenlijk totalitair.