De digitale wolk van Schirrmacher

‘Wat heeft u deze zondagochtend gedaan?’, vroeg een journalist vorig jaar in september, enkele weken voor de Duitse verkiezingen, aan de christendemocratische bondskanselier Angela Merkel en haar sociaaldemocratische uitdager Martin Schulz. Toch wel een merkwaardige vraag tijdens het grote kopstukkendebat over de toekomst van Duitsland en Europa. Merkel mompelde iets over een kerkbezoek, Schulz zei dat hij verwijld had bij het graf van een goede vriend. Wie die ‘vriend’ was, bleef een mysterie voor de kijkers van de openbare omroep. Het blijkt dat het bij de verstorvene om een van de grootste intellectuelen van de Bondsrepubliek Duitsland ging: Frank Schirrmacher (1959-2014), een van de mede-uitgevers van de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Als bezieler van het ‘Feuilleton’, de culturele katern van die kwaliteitskrant, heeft Schirrmacher in eigen land een tiental spraakmakende debatten op gang getrokken zoals over de demografische verandering, het Waffen-SS-verleden van de beroemde auteur Günter Grass en de film van Tom Cruise over Stauffenberg*.

Toegankelijk

Een ander beklijvend debat betrof de digitalisering, het fenomeen dat onze maatschappij grondig veranderd of zelfs gerevolutioneerd heeft en ook het leven van eenieder van ons als individu beheerst. Uiteraard is de vraag hoe om te gaan met de digitalisering ook van groot belang voor archieven en documentatiecentra zoals het ADVN, archief voor nationale bewegingen. Vele archiefstukken worden gedigitaliseerd en zo gemakkelijker toegankelijker gemaakt, maar sommige mensen zullen dan weer het verlies aan tastbaar contact ermee betreuren. De herwerkte versie van de ‘Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging’ zal niet meer op papier verschijnen, maar enkel nog in de digitale wolk rondzweven. Wie surft naar de webstek van het ADVN, bouwt – zonder het misschien te beseffen – mee aan zijn of haar digitaal profiel zoals dat door de grote zoekmachines als Google of Yahoo voor alle eeuwigheid wordt opgeslagen.

Synthetisch brein

Dat zijn allemaal vragen, bedenkingen, bekommernissen waarvoor Schirrmacher als debatvriendelijk journalist de kolommen van zijn krant opende en waarover hij in 2009 het boek Payback publiceerde. De ondertitel ervan luidt in vertaling ‘Waarom wij in het informatietijdperk gedwongen zijn te doen wat we niet willen doen, en hoe we de controle over ons denken terugwinnen.’ In een artikel voor Der Spiegel, met de treffende titel ‘Mein Kopf kommt nicht mehr mit’, sprak hij de angsten, maar ook de verwachtingen tegenover het internet uit (2). Niets gaat verloren, stelde hij vast, ‘we voeden met onze gedachten, woorden en e-mails de groei van een geweldig synthetisch brein’. De mensen worden ‘opgevreten door de angst iets te missen en door de dwang elke informatie te consumeren‘. Daartegenover roept Schirrmacher de mens van het digitale tijdperk op om te leren welke informatie belangrijk is en welke niet. Veel belangrijker is het ‘hypothesen, vuistregels en denkwijzen te onderwijzen en zelf te leren dan statistisch opvraagbare feiten’.

Kosmos

Voor de omgang met het internet betekent dit dat we de computers moeten laten doen wat ze kunnen, ‘opdat wij vrij worden in datgene wat we kunnen, om hen met nieuwe bevelen aan te sturen’. Naar het meest door de mens gebruikte voorwerp van het informatietijdperk vertaald luidt de stelregel van Schirrmacher: ‘Iedereen weet hoe je een smartphone bedient; de politieke vraag luidt omgekeerd: hoe je verhindert dat je door de smartphone wordt bediend.’ Met dat pleidooi voor soevereiniteit helpt Schirrmacher ook de bezoeker van het ADVN om de weg te vinden in de gedigitaliseerde kosmos van de Vlaamse beweging en van nationale bewegingen meer algemeen.

*Michael Angele, Schirrmacher. Ein Portrait; Aufbau Verlag, Berlin 2018; 222 p.

(Deze tekst verscheen eerder als Voorwoord in de ADVN-Mededelingen Nr. 61)