Dyab Abou Jahjah, opiniemaker en auteur van het boek Verlichting onder Vuur, was vrijdag één van de eersten om via Twitter te reageren op de aanslag op Salman Rushdie. Zijn oordeel over de fatwa van Ayatollah Khomeini is even kort als vernietigend: ‘Hij is, in zijn rudimentaire geweld en drang om een leven te beëindigen omwille van literatuur, de moeder van alle cancel cultures’. Abou Jahjah is, evenals de dader, afkomstig uit Libanon en kent de sjiitische wereld goed. Hij ziet hier niet zozeer de klassieke tegenstelling tussen soennieten en sjiieten spelen. ‘De kern van het probleem bevindt zich in het verschil tussen islamisme en islam.’

Hoe kan het dat een fatwa van 33 jaar oud een jongeman van 24 tot een moordaanslag drijft?

‘Het gaat om een fatwa van Ayatollah Khomeini. Die heeft nog steeds miljoenen volgelingen en blijft zo een belangrijke invloed hebben. Voor het Iraanse regime en de strekking van het islamisme waar het voor staat, blijft de symboolwaarde heel groot. Het verbaast me dus niet dat dit gebeurd is. Daarom staat Rushdie ook constant onder beveiliging. Zijn leven is in gevaar zolang die fatwa niet wordt ingetrokken.’

Behoort dat überhaupt tot de mogelijkheden? Khomeini is overleden en kan dus niets meer intrekken.

‘Daar bestaat discussie over. De fatwa intrekken is misschien niet mogelijk, maar de huidige geestelijke leider Khamenei kan wel gratie verlenen aan Rushdie. Hij is de heersende theoloog die, ook al kan hij de fatwa misschien niet vernietigen, Rushdie er wel van kan ontlasten.’

Dreiging niet enkel uit sjiitische hoek

Is deze fatwa een sjiitisch gegeven of geldt die ook voor Soennieten en de bredere moslimgemeenschap?

‘Fatwa’s zijn in principe van alle tijden en alle strekkingen. Het is een religieuze uitspraak of oordeel van een theoloog. Op zich gelden die voor ieder die beslist deze theoloog te volgen. Nu is het zo dat sjiieten meer belang hechten aan het idee van Taqlid, het volgen van en zich laten leiden door een theoloog. Praktiserende sjiieten kiezen dus een geestelijke leider en besteden zo hun religieus denken uit.’

‘Soennieten zijn meer geneigd te shoppen, richten zich minder op één geestelijke leider. Het zijn vooral de toegewijde sjiieten die, sinds de islamitische revolutie van 1979, de Iraanse ayatollah volgen. Khomeini had veel volgers. Khamenei heeft die per definitie geërfd. Dat is één lijn binnen het sjiisme. Niet alle sjiieten volgen die. Dat zie je duidelijk in Libanon. Het overgrote deel van de sjiieten daar volgt de lijn van Ayatollah Al Sistani uit Irak. Anderen volgen dan weer Ayatollah Fadlallah. Een aanzienlijk deel, zoals de leiding van Hezbollah, volgt Khamenei.’

‘Maar je mag niet de fout maken om daaruit te concluderen dat alle volgelingen van Hezbollah daarom op religieus gebied Khamenei aanhangen. Velen die Hezbollah politiek steunen hangen een andere geestelijke leider aan of zijn zelfs niet religieus. De fatwa’s van een bepaalde theoloog zijn bindend voor diegenen die hem volgen. En bindend is ook relatief. Niet iedereen gaat die fatwa uitvoeren. Mensen functioneren zo niet. Veel fatwa’s blijven dode letter omdat mensen met andere zaken bezig zijn. Enkel zij die daar specifiek interesse voor hebben gaan daarmee aan de slag. Diegenen die de fatwa over Rushdie ten uitvoer willen brengen, vallen binnen het kader van de jihadistische en radicale vleugel.’

‘Langs de andere kant hebben soennieten op zich niets te maken met Khomeini. Maar dat betekent niet dat ze zijn fatwa niet kunnen steunen. Elke salafist of islamist is het volgens mij in principe wel eens met deze fatwa.’

Ik begrijp hieruit dat het een complex verhaal is. Als onwetend journalist ben ik eerder op zoek naar een eenvoudige verklaring…

‘Een simplistische verklaring bestaat niet. Mensen zijn nu eenmaal complexe wezens en die complexiteit zet zich ook door binnen de islam. Maar er is in dezen wel een belangrijke demarcatie: die tussen islam en islamisme.’

‘De hele discussie over wat je moet doen met iemand die de profeet of god beledigt gaat terug op de interpretaties van de Syrische soenitische islamitische rechtsgeleerde Ibn Taymiyyah uit de dertiende eeuw. Hij kreeg van de gouverneur van Damascus de vraag hoe die moest omgaan met een priester die de profeet had beledigd. Taymiyyah is de eerste die de doodstraf voor het beledigen van de profeet in een fatwa giet. De gouverneur weigerde overigens die fatwa toe te passen en Taymiyyah belandde in de gevangenis. Daar schreef hij dan een boek over de straf voor het beledigen van de profeet, waarin hij zijn fatwa beargumenteert en uitdiept.’

‘Die lijn is daar, op dat moment, in de islam verankerd. Sayyid Qutb, een moslimbroeder en de grondlegger van het salafi-jihadisme, heeft zich op Ibn Taymiyyah geïnspireerd. En net die Qutb was dan weer de grote inspiratie voor Khomeini, ondanks het feit dat zowel Taymiyyah als Qutb soennieten waren. Toen Khomeini in Iran aan de macht kwam heeft hij de boeken van Qutb laten vertalen naar het Perzisch. En wie was de vertaler? Khamenei, de huidige grote ayatollah van de Iraanse Islamitische Republiek.’

‘Je kan stellen dat het idee van het doden van wie de profeet beledigt een innovatie is van Ibn Taymiyyah uit de dertiende eeuw. Het vindt zijn oorsprong in het soennisme. In die zin is Khomeini, met zijn fatwa, eigenlijk een volger van de soenitische Ibn Taymiyyah. Ik beschrijf in mijn boek hoe die laatste de grondlegger is van alle vormen van huidig islamisme. Islamisme dat in heel de moslimwereld al voor ontelbare doden heeft gezorgd. Op basis van deze lijn die belediging van de profeet met de dood straft, werden al talloze schrijvers, acteurs en zangers vermoord.’

‘Daar zit voor mij het belangrijke verschil. Khomeini’s fatwa is een uiting van islamisme en niet per sé van de islam. De inhoud van de fatwa heeft niets te maken met het verschil tussen sjiieten en soennieten, maar des te meer met de tegenstelling tussen islamisme en islam. Het islamisme is gebouwd op de Hadith, de teksten en overleveringen die na de dood van de profeet zijn verzameld en neergeschreven. Het is in die latere teksten dat het idee van het doden van een belediger zit vervat. In de Koran zelf vind ik een heel andere houding tegenover beledigingen. Ik zie in de fatwa van Khomeini dus de duidelijk coherente lijn van het islamisme.’

Verschil tussen islam en islamisme

U pleit als verdediger van de Verlichting voor het radicale midden als remedie tegen elke vorm van extremisme. Hoe moeten we hier nu mee omgaan, vanuit dat radicale midden?

‘Voor mij moet je het islamisme absoluut bestrijden. Ik zie het als een vorm van religieus extreem-rechts, met een hoop fascistoïde kenmerken. Maar u wil natuurlijk horen hoe we het islamisme moeten bestrijden.’

‘Allereerst kan je het onmogelijk bestrijden door islamisme gelijk te schakelen aan de islam. Dat is net de claim die islamisten leggen: enkel zij vertegenwoordigen de islam. Islamisten ontkennen het bestaan van islamisme. Hun denkbeelden vormen voor hen de ware islam en al wie hen niet volgt valt daar buiten. Wanneer we die claim van islamisten op de islam erkennen, versterken we enkel dat wat we willen bestrijden.’

‘Het is dus cruciaal om het onderscheid te maken tussen islamisme en islam. Die demarcatie is duidelijk. De strijd tussen islamisme en islam is al eeuwen bezig en zeer aantoonbaar. Dat onderscheid benadrukken is fundamenteel om islamisme en het daarmee gepaard gaande ondemocratische extremisme te bestrijden.’

‘En daarmee wil ik niet zeggen dat -wat ik noem- de islamitische orthodoxie geen problemen kent. Die zijn er zeker. Er is nog veel werk aan de winkel. Maar islam is niet islamisme. Die twee staan niet naast maar tegenover elkaar. De clashes die daaruit voortkomen, zijn gewelddadig. De islamitische orthodoxie bestrijdt, vaak samen met de wereldlijke leiders in de moslimwereld, het islamisme te vuur en te zwaard. Je ziet dat in de strijd tegen IS, zoals die bijvoorbeeld plaatsvond in Mosul. Daar hebben de Iraakse sjiieten de rug van IS gebroken. Dat ging over honderdduizenden strijders, die allemaal ook een baard dragen, vijf maal per dag bidden en geloven in God en zijn profeet.’

‘Wat ik wil zeggen is dat de wereld niet simpel ineen steekt. De realiteit is complex. De mens is complex. Religies zijn complex. Ook het Vlaams-nationalisme is complex, met verschillende strekkingen die elkaar al eens in de haren vliegen… Dat is niet anders bij moslims. Het is niet omdat groeperingen tegen islamisme strijden, dat het daarom automatisch the good guys zijn. Wij -u en ik- zijn dat overigens ook niet. The good guys bestaan niet. Die bestaan alleen in films.’