Het Gentse stadsbestuur maakte vrijdag bekend dat het 15de-eeuwse Groot Vleeshuis een andere bestemming krijgt: het wordt een fietsenstalling. Daar vraagt de stad een subsidie van 900.000 euro voor bij het Vlaamse Agentschap Onroerend Erfgoed. Heel wat mensen én de bevoegde minister Matthias Diependaele (N-VA) reageerden onthutst.

De voormalige overdekte markt van de slagersgilde aan de Groentenmarkt bevindt zich in zeer slechte staat. De stad Gent vond nog een geldpotje van 7,5 miljoen euro bij de dienst Mobiliteit om het toch wel grote gebouw te redden. Het gebouw onderging de voorbije eeuwen al verschillende herbestemmingen en ‘restauraties’. Tot voor kort zat er nog een winkel in met Oost-Vlaamse streekproducten.

In de huidige vorm ziet de naïeve toerist hoe een architect en de overheid in 1913 dachten hoe het vroegmoderne gebouw er in de Middeleeuwen zou uitgezien hebben. Het zeer brede gebouw is al decennia een hoofdpijndossier. Het Groot Vleeshuis fungeerde zelfs ooit als parkeergarage.

Erfgoed

De heisa rond de herbestemming van het Groot Vleeshuis is gerechtvaardigd. Over erfgoed mag iedereen een mening hebben. Eigenlijk zou iedereen een mening moéten hebben over erfgoed. Zo niet, is de kans groot dat wat een ambtenaar ooit catalogeerde als erfgoed, er ondertussen geen meer is. Dan is het een relict of een archeologische vondst van een verdwenen cultuur of uitgestorven beschaving. Zo gaat het bij gebouwen en monumenten. Het zogenaamde onroerend erfgoed. Tot zover het positieve nieuws.

Het probleem met onroerend erfgoed is dat bijna niemand weet waarover hij praat. Als het over onroerend erfgoed gaat in Vlaanderen dan grossieren pers, politici en commentatoren in een ontgoochelend gebrek aan kennis en inzicht. Tot overmaat van ramp blijken ook architecten, bouwmeesters en vastgoedontwikkelaars meestal geen flauw benul te hebben wanneer iets complex-klinkend als ‘de herbestemming’ ter sprake komt. Voor iemand die monumentenzorg of onroerend erfgoed ernstig neemt, vormt dat een extreme ergernis.

De dienst Mobiliteit

Het Gentse stadsbestuur wil dus een fietsenstalling in een middeleeuws gebouw. Die beslissing berust op het politieke feit dat het budget van de dienst Mobiliteit komt. In de zoektocht naar een budget om het gebouw van de absolute ruïnering te behoeden bleek ‘iets met mobiliteit’ de enige optie. 7,5 miljoen euro voor het hele project. Qua beheer van patrimonium lijkt dat misschien absurd. Toch is het dat niet, al zal dat allicht zelfs de politici die deze beslissing namen uitermate verbazen.

Maar waarom is de beslissing eigenlijk één van de weinige ernstige voorbeelden van een herbestemming van een historisch pand met erfgoedwaarde? Bij dat oordeel hanteren we enkele basisprincipes.

De biografie van een object

Het eerste principe is dat elk object een biografie bezit. Iemand heeft een nood, een bedoeling of een plan. Om dat op te lossen, bouwt of produceert de mens iets. Vervolgens krijgt het object een gebruik. Slijtage volgt. Soms volgen upgrades, herstellingen of een ander gebruik. Uiteindelijk beleeft het voorwerp één of meerdere levens. Wanneer het gebruik ophoudt dan takelt het voorwerp onherroepelijk af.

Of het nu een kapotte ijzeren schop met houten steel in de berm is of een gebouw. Uiteindelijk verdwijnt het object zonder gebruik compleet. Ofwel als een ruïne, wachtend op die finale vernietiging tot grondstoffen (denk maar aan het Colosseum dat als steengroeve dienstdeed). Zonder gebruik of betekenis is alles immers grondstof voor nieuwe objecten. Dat is de levenscyclus van voorwerpen. De biografie van de dingen vertelt het verhaal van die meerdere levens. De som van die levens is het erfgoed.

Het tweede principe is dat bij de oplevering geen enkel gebouw een erfgoedwaarde heeft. De erfgoedwaarde is eigenlijk de biografie, de rol in de geschiedenis, de plaats in het collectieve geheugen en zelfs de scenografische waarde binnen de omgeving. Bij onroerend erfgoed zoals gebouwen is dit des te opvallender. Van straatbeeld tot skyline.

Ambtenarees

Alle onroerend erfgoedbeleid in binnen- en buitenland draait dus rond het verzekeren van de continuïteit in het gebruik. Wat niet gebruikt wordt, gaat onherroepelijk kapot en verdwijnt. Elk gebruik kan een omvorming of zelfs een metamorfose betekenen.

Het concept ‘herbestemming’ is dus ambtenarees om aan te duiden dat een sowieso al veranderlijk gebruik in de ogen van de overheid vast ligt en dus via een ambtelijk ritueel en goedkeuring uitdrukkelijk dient gecontroleerd. Die misvatting ging van ambtenarij over op politici en publiek. De lezer ziet de onzin daarvan allicht in als hij denkt aan een verzamelstuk. Dat is vaak een praktisch voorwerp dat een cultureel voorwerp werd. Niet meer functioneel, maar toch decoratief. Bij onroerend erfgoed is dat een oude gietijzeren brievenbus of een oude openbare waterpomp.

De kern van de zaak bij onroerend erfgoed is dus een complexe culturele waarde verzoenen met de noodzaak om de continuïteit van het gebruik te verzekeren om aftakeling en ruïnering te voorkomen.

Instorting

In het geval van het Groot Vleeshuis bevond de aftakeling zich al in de onstabiele fase. De fase van stutten om instorting te voorkomen. Dat doet echter weinig ter zake. Bij herbestemming zoekt de eigenaar naar een nieuw gebruik. Met andere woorden naar het voortleven van het gebouw. De meeste herbestemmingen zijn helaas inspiratieloos. Congrescentra, hotels, cafés en restaurants enzovoort in indrukwekkende gebouwen met een zekere persoonlijkheid of esthetiek.

Bij een herbestemming stelt zich de vraag hoe destructief of ingrijpend de aanpassingen zijn. Het hergebruik schaadt best zo min mogelijk de erfgoedwaarde. Voor historische gebouwen vormt dit laatste een steeds groter probleem. Wetgeving of praktische noden verplichten de hergebruikers immers tot isolatie, verluchting, bekabeling, beveiliging, verwarming, sanitair enzovoort. Tel daar aanpassingen voor moderner comfort of toegankelijkheid voor mensen met een beperking bij. Stuk voor stuk nefast voor de erfgoedwaarde op bouwkundig vlak en soms zelfs vanuit esthetisch oogpunt.

In het geval van een Groot Vleeshuis vormt een fietsenstalling één van de minst destructieve en ingrijpende bouwkundige ingrepen. De continuïteit is verzekerd. De gechoqueerde reacties waren dus wat dat betreft misplaatst. Het Gentse stadsbestuur nam waarschijnlijk onbewust één van de beste opties. Stukken beter dan de zoveelste horecazaak met zeer ingrijpende aanpassingen die na een paar jaar de boeken sluit en waarna gebouw terug door een periode van leegstand en aanpassingen gaat.