De EU-economie blijft verwoed zoeken naar zeldzame aardmetalen (rare earth metals, rare earth elements — ‘REE’) die voor de producten van de ‘Green Deal’ hoognodig worden. De aandacht verschuift naar de weinig geëxploiteerde stukken land boven de noordpoolcirkel.

Beleggers verwachten ‘waanzinnige rendementen’ voor kleine opstartende mijninitiatieven, en oefenen druk uit om Zweedse en Groenlandse (Deense) mijnontginning van die zeldzame aardmetalen open te stellen. Dit is niet vanzelfsprekend, gezien de ondertussen bekende milieuproblemen van dit soort mijnen, en aangezien het gebied bewoond is door onder andere de laatste blanke natuurvolken, de Sami, en door de Inuït.

Dé oplossing voor de groene transitie

Vanwege zijn zeldzame aarden is Zweden hét Europese mijnland bij uitstek. De mijn van Ytterby, iets boven Stockholm gelegen, kon haar naam meegeven aan een zestal zeldzame aardmetalen (ytterbium bijvoorbeeld). Zweden kondigde nu in januari met trompetgeschal aan dat ze in Kiruna, 145 km boven de poolcirkel, een miljoen ton zeldzame aarden hadden gelokaliseerd. Dé oplossing voor Europa’s ‘Groene’ transitie,  proclameert de Zweedse energieminister.

Onzuiverheden

De mijnindustrie van Zweden werd opgestart begin zeventiende eeuw, onder impuls van Luikse ondernemers, met de hulp van zo’n 5000 geëmigreerde Waalse vaklieden. Walen ontgonnen Zweeds staal… om er kanonnen mee te maken! Eerst komen altijd militaire toepassingen, en dan wordt er dikwijls vastgesteld dat een en ander ook kan dienen voor nutsvoorwerpen. Zo verging het koper en tin, waaruit in prehistorische tijden (bronstijdperk) eerst bronzen dolken werden gemaakt, en ijzer waaruit de Hettieten eerst superzwaarden maakten.

En zo verging het de ontginning van uranium, waardoor we REE’s tegenkwamen: onzuiverheden die moesten verwijderd worden. ‘De bom’ had ook gefluorideerde plastics nodig, zoals teflon. Het bestaan uit polymeren waarvoor kleine gefluorideerde poly- en perfluoralkyl-moleculen (PFAS) nodig zijn. Die gefluorideerde plastics komen nu ook overal van pas, niet in het minst in zonnepanelen, nieuwe soorten batterijen en comfortabele kledij. En wij dachten dat één familielid, teflon, gemaakt was om onze pannenkoeken niet te laten aanbranden!

Chemicaliën

REE-mijnen zijn geen kolenmijnen of ijzerertsmijnen, waar de grondstoffen geconcentreerd voor het oprapen liggen. Neen, zeldzame aardmetalen zijn met zijn zeventienen en ze zitten allemaal in verschillende hoeveelheden in de ertsen. Je moet de ertsen dus niet alleen delven, je moet daarna ook nog die elementen van mekaar kunnen scheiden. Een ingewikkeld, niet erg proper chemisch kluwen.

Nog erger: er zijn nog andere familieleden aanwezig in deze ertsen, de actiniden, en de meest beruchte daarvan, zoals uranium, zijn radioactief. Voor een chemicus klinkt uranium niet zo negatief. Het houdt ook onze aardkorst op de gepaste temperatuur, en het hoort thuis in de natuurlijke chemie van onze oceanen. De concentratie ervan in oceanen zal niet toenemen, want zodra dat gebeurt vormt het direct onoplosbare verbindingen die naar de zeebodem zinken. Maar je hebt ze als Sami liefst niet in je Arctisch bergmeer of grondwater liggen.

Zeldzame aarden kwamen dus onder de aandacht omdat ze moesten verwijderd worden uit uraniumertsen. Uranium is geen REE, wel familie: een lanthanide. Rond 1940 had de VS dringend zuiver uranium nodig voor het superwapen. Bij de ontginning van uranium kwamen die REE dus ook in beeld. Maar de exploitatie ervan bracht in de VS (zoals overal elders) ecologische problemen met zich mee, dus dat brak daar niet door. China vulde de leemte op, en stockeerde zo’n 90 procent van de huidige REE-elementen.

Natuurvolkeren op aardenmijnen

De Sami en de lokale ecosystemen komen in de greep van investeerders met $-tekens in hun ogen. Die Sami hebben een ander wereldbeeld dan $$-investeerders. Voor hen is het leven vergankelijk, maar de natuur is eeuwig. Hun rendieren zijn hun familie, die zich opofferen voor het overleven van de Sami. Dus is het je enige plicht en de reden van je werelds bestaan om voor die natuur te zorgen en om die duurzaam te houden. Investeren in natuur?! Dat contrasteert compleet met het wereldbeeld van investeerders in nieuwe mijnen, waarin de mens meester en exploitant is van de natuur.

De Sami zijn nog met zo’n 50 000-100 000. Zo’n tien procent ervan zijn nog rendierfokkers. Ze willen hun eigenheid behouden en niet genegeerd worden. Hetzelfde geldt, voor dezelfde reden, voor de Inuït van Groenland. De EU wil ook daar de zeldzame aardenmijnen ontginnen. Groenland is een deel van Denemarken, maar heeft een tamelijk onafhankelijke status. Zo’n 50 procent van de Inuït staat niet negatief tegenover mijnexploitatie. Ook de Sami bezinnen zich over de vraag of zij wel of geen mijnbouw willen. Zij zijn wel een natuurvolk, maar leven ook niet zonder smartphones, gps-tracking, sneeuwscooters en helikopters. Een Same met een doctoraatsdiploma is geen zeldzaamheid.

Zo’n rendierfokkernatuurvolk heeft ongeveer een vierkante kilometer per persoon nodig. Hoewel het respect voor dit laatste blanke natuurvolk ondertussen iets gebeterd is, moeten ze dus continu opletten dat Noren, Zweden, Finnen en Russen hun recht op hun cultuur en woongebied niet gewoon van de kaart vegen. Ook de Russische Arctische zone zit vol metalen, en een beetje hoger, onder wegsmeltend ijs, zitten veel fossiele brandstoffen. De noordelijke vaarroute wordt ijsvrij zodat nieuwe mijnen en superhavens verrijzen.

Eindigheid van fossiele grondstoffen

We geloven graag de mooie verhalen waarin groene energie het fossiele-energiemonster zal verdringen en de vervuilende mijnbouw zal doen verdwijnen. De harde werkelijkheid die tegenwoordig echter wordt ingeschat door beleggers, is dat het fossiele-energiemonster eerst gewoon stevig meegroeit met de wereldbevolking, maar tegen 2060 kortademig wordt van fossiele brandstoffen. En een elektrische auto heeft vijf maal meer metalen (mijnen) nodig dan een conventionele auto metalen nodig heeft. Ook de bijbehorende elektrificatie vreet zeldzamer wordend koper. Een nieuwe technologische wonderfee laat op zich wachten…

Plots realiseren we ons dat de fossiele grondstoffen die onze omgevingsfactoren veranderen, niet oneindig zijn. Dergelijke veranderingen zijn altijd de motor van wat we ‘evolutie’ noemen: de natuur die zijn schepselen aanpast aan veranderende omstandigheden. Een fantastische chemie waar we nog geen jota van begrijpen, maar waarvan we ook niet bang hoeven te zijn. Ook al haalt ze ons uit de comfortzone.