Hoe vast zijn uw overtuigingen?

Hartstochtelijk gekoesterde persoonlijke overtuigingen, zoals religieuze en politieke, vertegenwoordigen niet automatisch de werkelijkheid, al denkt bijna iedereen van wel. Deze ‘zekerheidsvalstrik’ lijkt met voorsprong de grootste hinderpaal van een redelijk publiek debat.

‘Ik begrijp niet dat er mensen zijn die het milieu niet belangrijk vinden…’, stond in de Amsterdamse krant Het Parool boven een interview met Corinne van Ellemeet, vicevoorzitter van GroenLinks. Ik begrijp niet dat iemand die zulke dingen zegt voor de politiek kiest, maar daar gaat het nu even niet om. Interessanter is dat mevrouw van Ellemeet blijkbaar met handen en voeten vastzit in de zogeheten Certainty Trap – de zekerheidsvalstrik.

Ze is zó overtuigd van haar zorgen over het milieu en haar ideeën over het redden van de mensheid, dat ze die niet meer als persoonlijke opvattingen kan zien, maar alleen als waarheid. Dat maakt haar blind voor argumenten van wie die zorgen niet deelt. Of misschien andere opvattingen heeft over milieupolitiek, zoals voorstanders van kernenergie bijvoorbeeld. Dialoog wordt onmogelijk; uit haar woorden spreekt zelfs minachting voor standpunten die niet met de hare overeenkomen.

Een atheïst in Alaska

De zekerheidsvalstrik werd perfect omschreven door de Amerikaanse cult-auteur en essayist David Foster Wallace. Drie jaar voor hij de hand aan zichzelf sloeg in 2008, begon hij een speech voor nieuwe studenten aan zijn vroegere kunstacademie met deze anekdote:

Een overtuigd atheïst uit Alaska zit in de kroeg met een vriend die wel gelovig is. ‘Ik heb heus wel eens gebeden’, vertelt hij. ‘Ooit kwam ik ’s nachts in een verschrikkelijke sneeuwstorm terecht. Het vroor 10 graden, ik kon niks meer zien en was verdwaald. Mijn laatste uur heeft geslagen, dacht ik. Op mijn knieën smeekte ik God me te redden.’ ‘Dan geloof je nu dus in Hem. Anders had je hier niet gezeten’, concludeerde zijn vriend. ‘Nee hoor’, zei de atheïst. ‘Er kwamen toevallig een paar Eskimo’s langs die de weg wezen.’ 

Je zou kunnen denken, zo’n domme atheïst begrijpt niet dat die Eskimo’s niet zomaar langsliepen. Maar wacht, Foster Wallace was een atheïst. Ik ben een atheïst. U misschien ook. Zijn wij allemaal dom? Zou er echt een God bestaan die Eskimo’s regelt als er maar gebeden wordt? Deze en andere vragen leken aan de twee vrienden niet besteed. Hun rotsvaste overtuigingen sloten twijfel en discussie bij voorbaat uit. Noem ze intolerant, maar dat verklaart niks: die intolerantie is een symptoom, geen oorzaak. Beide vrienden zaten opgesloten in de Certainty Trap: de valstrik van het eigen gelijk.

‘Een gevangenschap die zo totaal is, dat de gevangenen niet meer weten dat ze zijn opgesloten’, aldus Foster Wallace.

Charlie Hebdo

Deze zekerheidsval ligt vooral op de loer als het om hartstochtelijk gekoesterde overtuigingen gaat, zoals religieuze of politieke. Of om de hete hangijzers van deze tijd die zich op religieuze wijze kunnen manifesteren bij fanatici, zoals klimaat en gender. De zekerheid van het gelijk leidt tot afwijzing van elk idee dat men niet deelt en zelfs tot twijfel aan het morele kompas van eenieder die zulke ideeën koestert. En uiteindelijk tot censuur, of zelfs tot moord en doodslag, als die censuur er niet komt. Wat voor milieuactivisten als mevrouw van Ellemeet geldt – dat ze het verschil tussen persoonlijke overtuiging en werkelijkheid kwijt lijkt te zijn – gaat evenzeer op voor de islamistische terroristen die de redactie van tijdschrift Charlie Hebdo afslachtten in 2015.

Terroristen zagen zich gesteund door de heilige waarheid van hun religie, en mevrouw van Ellemeet voelt zich onvoorwaardelijk gesteund door ‘de wetenschap’. Net als bijvoorbeeld genderideologen. En toch is die steun nooit waterdicht. Geen enkele tak van wetenschap geeft een sluitend bewijs van naderende rampspoed, noch van het bestaan van een scala aan genders in plaats van alleen man en vrouw. Hooguit een indicatie. Sluitende bewijzen zijn voorbehouden aan de zuivere wiskunde.

Onwrikbaar gelijk

In de politiek leidt de zekerheidsvalstrik tot polarisatie, zoals we die de laatste jaren in veel landen zagen oprukken. In Frankrijk bijvoorbeeld zijn de traditionele gematigde oppositiepartijen in de Assemblée verdreven door extreemrechts en extreemlinks. Zelfs het ‘centrum’ van president Macron vertoont al enige tijd geradicaliseerde of extreme trekken. Door de opkomst van extreme partijen is zowel de toon van het debat als de kwaliteit van de parlementariërs afgegleden: er zitten meer schertsfiguren dan ooit in het parlement – vooral bij extreemlinks. En men scheldt elkaar aanzienlijk vaker uit voor rotte vis dan ooit acceptabel werd geacht. De extremen verachten elkaar en het centrum veracht de extremen.

Het representatieve kiesstelsel werkt niet mee, dat sluit nuance uit door een te hoge drempel op te werpen voor kleinere partijen. In Amerika lijken Democraten en Republikeinen elkaar dieper te haten dan ooit. En in Engeland komt de voltallige oppositie niet verder dan het uitschelden van de regerende Tories in het algemeen als Toryscum, en vertrekkend premier Boris Johnson in het bijzonder. De ongebreidelde haat overal van politiek links voor politiek rechts is relatief nieuw. Ook een uitwas van de Certainty Trap, versterkt door de onwrikbare overtuiging van links dat ze ook het morele gelijk aan haar zijde heeft. Dat doet denken aan fietsers in Amsterdam die verkeersregels aan hun laars lappen en automobilisten koeioneren, omdat ze zich als fietser moreel superieur achten.

In de politiek ontaardt dit steeds vaker in de schijnovertuiging dat wie linkse standpunten niet deelt een fascist is. Toen de echte fascisten nog vers in het geheugen lagen, was dat minder…

Nepnieuws

Om polarisatie in politiek en sociale media te bestrijden, wordt met name door overheden vaak aangedrongen op een strijd tegen mis- en desinformatie, kort gezegd nepnieuws. Die overheden claimen daarmee het monopolie op een soort canon van fundamentele waarheden, die alleen door gekken en kwaadwilligen worden betwijfeld. De premier van Nieuw-Zeeland, Jacintha Arden – een icoon van de wereldwijde woke beweging, zei onlangs letterlijk dat het publiek alleen zaken die rechtstreeks van haar overheid kwamen voor waar kon aannemen.

Veel mensen zien de strijd tegen nepnieuws als een schijnoplossing, omdat vastgesteld dient te worden wat wel en niet waar is. Wie moet dat doen? Bovendien, is het juiste antwoord op sommige vragen überhaupt wel bekend? Wie beide vragen denkt te kunnen beantwoorden, zou zelf behoorlijk overtuigd moeten zijn van zijn gelijk… En dan zijn we weer terug bij af.

Genderkliniek gesloten

Een duidelijk voorbeeld van wat de zekerheidsval kan doen met de publieke discussie is het transgenderdebat. Op de vraag of ‘transvrouwen’ mee moeten kunnen doen met vrouwensporten lijkt moeilijk een éénduidig antwoord te vinden. Evenmin op de vraag of jongeren überhaupt in aanmerking moeten kunnen komen voor ‘genderbevestigende’ hormoontherapie en chirurgische ingrepen. Eén ding is zeker: iedere man die zegt zich vrouw te voelen aan vrouwensport laten deelnemen en genoemde behandelingen zonder meer verstrekken, is flauwekul. Nog grotere flauwekul is het om iedereen die bedenkingen heeft bij de eisen van transgenderideologen te beschouwen als gedreven door transfobie of zelfs haat. Wie dat zo ziet, of het nu een privépersoon, een overheid of een bedrijf is, is ongewild slachtoffer van de Certainty Trap… Of is van kwade wil.

Gelukkig lijkt de wal het schip in dit geval te gaan keren. De grootste genderkliniek van Engeland is vorige week gesloten omdat eindelijk werd erkend dat genderdysforie bij kinderen daar vaak ten onrechte werd gediagnosticeerd en behandeld. De NHS – de Britse gezondheidsdienst – kan inmiddels duizenden rechtszaken tegemoetzien van mensen die vinden dat ze op jeugdige leeftijd te snel of te makkelijk zware ingrepen kregen.