De staatsterreur in Wit-Rusland is gedurende de afgelopen week in een stroomversnelling terechtgekomen. Tijdens een huiszoeking op 28 september zou Andrej Zeltser, een 31-jarige ICT-er uit Minsk, met een jachtgeweer een medewerker van de geheime dienst KGB hebben doodgeschoten. Zeltser werd daarop door een tweede agent gedood. Loekasjenko’s staatsmacht reageerde met de arrestatie van meer dan tachtig personen die op sociale media hun sympathie hadden betuigd voor de overleden medewerker van EPAM Systems. In Moskou werd zelfs een correspondent van de regeringsgezinde krant Komsomolskaja Pravda ontvoerd en in de beruchte Okrestina-gevangenis in de Wit-Russische hoofdstad geïnterneerd. Hij had een interview gepubliceerd met een oud-klasgenote van Zeltser.

Extreme binnenlandse repressie en internationale druk

Een generaal verklaarde voor elke gedode KGB-agent 100 burgers te willen executeren. Ook het nog steeds groeiende aantal politieke gevangenen krijgt het steeds harder te verduren. De zeventienjarige Nikita Zolotorjov, die tot meer dan 4 jaar kampstraf werd veroordeeld voor deelname aan de protesten in augustus 2020, zou in de isoleercel zitten. Contact met zijn ouders of advocaat is niet toegestaan. Of hij nog in leven is, blijft ongewis. Hetzelfde geldt voor vele andere ten onrechte veroordeelde Wit-Russen. Naast extreme binnenlandse repressies oefent Loekasjenko internationale druk uit door mensen uit het Midden-Oosten en Afrika openlijk uitzicht op asiel in de EU te bieden door ze naar Minsk te laten komen en dan direct door te sluizen naar de Poolse en Litouwse grens.

Pavel Latoesjko

Pavel Latoesjko was van 1995 tot 2019 politicus en diplomaat voor Wit-Rusland. Na zijn rechtenstudie te hebben afgerond aan de Staatsuniversiteit van Minsk begon hij op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Al gauw werd hij viceconsul en later consul van het Wit-Russische consulaat in Polen. Van 2000 tot 2002 was hij woordvoerder van het ministerie van Binnenlandse Zaken. In 2009 werd hij benoemd tot minister van Cultuur. In 2012 gaf hij zijn ministerpost op en keerde hij terug naar de diplomatie als ambassadeur in Frankrijk, Spanje en Portugal. Ook vertegenwoordigde hij de voormalige Sovjetrepubliek permanent bij de Unesco.

In 2019 verliet Latoesjko de diplomatie en werd hij directeur van het Janka Koepala-Theater. De medewerkers van dit oudste theater van het land speelden een belangrijke rol bij de volksprotesten van augustus 2020. Zelf werd de inmiddels 48-jarige gekozen in het bestuur van de coördinatieraad van de oppositie, waarna hij werd bedreigd door de KGB. Begin september 2020 vertrok de voormalige minister van Cultuur naar Polen waar hij zich sindsdien bevindt. Net als Svetlana Tichanovskaja maakt hij zich sterk voor nieuwe verkiezingen en de bevrijding van alle politieke gevangenen in zijn geboorteland. Als hoofd van het National Anti-Crisis Management (NAM) werkt hij aan een campagne om Aleksandr Loekasjenko niet langer als legitieme machthebber te laten erkennen door andere landen.

Ik sprak met Pavel Latoesjko over de dictator Loekasjenko, het werk van de oppositie en de mogelijkheden het regime in Minsk van buitenaf ten val te brengen.

Archief NAM

Pawel Latoesjko

Gezien uw carrière had Aleksandr Loekasjenko een groot persoonlijk vertrouwen in u. Kunt u vertellen hoe uw verhouding tot hem was?

‘Het was altijd al mijn grootste wens mij in te kunnen zetten voor ons land. De onafhankelijkheid werd uitgeroepen in 1991 toen ik nog student was. Ik was toen erg trots dat Wit-Rusland een onafhankelijk land werd. Ik ben opgevoed in een gezin waarin de Wit-Russische taal, de cultuur en geschiedenis een belangrijke rol speelden. De onafhankelijkheid was toen een wens die in vervulling ging voor de intelligentsia, de patriotten van ons land.’

‘Wij hebben nooit op Loekasjenko gestemd. Mijn familie niet, ik niet. We zagen hem vanaf het begin als populist en demagoog. Hij is groot geworden door de wens van het volk om eindelijk af te rekenen met de corruptie uit de Sovjettijd. Vandaag de dag is hij de meest corrupte politicus van het land. Bovendien is hij de hoofdverdachte van een enorm aantal misdrijven.’

U heeft hem vaak persoonlijk gesproken. Wat is Loekasjenko voor iemand?

‘Hij is iemand met een heel negatieve houding. Hij onderdrukt anderen net zolang tot ze zijn mening delen. Tijdens regeringsbijeenkomsten keek iedereen altijd naar beneden en schreef op wat hij zei. Misschien omdat ik de allerjongste was, hield ik me niet aan die regels. Ik sloeg mijn ogen niet neer en zat er met rechte rug. Desondanks was dat toen niet schadelijk voor mijn loopbaan. Waarschijnlijk was het voor hem gunstig om iemand in de regering te hebben die Wit-Russisch sprak. Iemand die voor een toenadering tot West-Europa was en die binnen bepaalde grenzen bereid was een ander geluid te laten horen. Maar ik voelde altijd een dreigend gevaar. Iedereen kende de gevallen van verdwijning van bekende politici, journalisten en ondernemers.’

Spoor van hervormingen

Waarom bent u niet eerder gestopt?

‘Tijdens mijn tijd als minister van Cultuur wilde ik twee keer mijn ontslag indienen toen repressies begonnen tegen theatermedewerkers. Dat liep beide keren op niets uit. Ik ging, vooral toen ik diplomaat was, uit van de filosofie dat we door internationale contacten Loekasjenko op een spoor van hervormingen zouden kunnen zetten. Dat was natuurlijk zelfbedrog. Natuurlijk leidde dat bij deze persoon tot geen enkele verandering. Hij kwam als dictator de politiek binnen en heeft sindsdien zijn dictatoriale neigingen alleen nog maar verder ontwikkeld. Tot de uiteindelijke nachtmerrie waarin we nu gevangen zitten.’

Toen u minister was in 2010 waren er eveneens grootschalige protesten na de vierde presidentsverkiezingen. Hoe was toen de reactie binnen de regering?

‘Dat moeten we in twee periodes opdelen. Vóór de verkiezingen kwam Berlusconi naar Minsk. En de Duitse minister van Buitenlandse Zaken. Er bestond een gevoel dat als de verkiezingen min of meer volgens internationale standaarden zouden verlopen, er een kans zou zijn op hervormingen van het politieke systeem en de economie. De meeste ministers behoorden tot de oude Sovjet-garde die precies deden wat Loekasjenko wilde.

Maar er was ook een klein deel dat begreep dat de toekomst van Wit-Rusland in Europa zou liggen. Niet tegen Rusland, maar als een democratisch land waarin de rechten van de mensen worden gerespecteerd. Na de uitslag begreep ik dat ik niet langer zo’n hoge post binnen het systeem wilde. Mijn broer, die inmiddels is overleden, sloot zich toen aan bij de protesten op het Onafhankelijkheidsplein, terwijl ik minister was. Loekasjenko zei toen tegen me: “Als je me verraadt, draai ik je persoonlijk de nek om.” Van de KGB had hij kennelijk informatie gekregen over mijn broer.’

Waren er toentertijd nog mensen met dezelfde mening als u binnen de regering?

‘Ja, er bestond een kleine tegenbeweging die hervormingen wilde. Maar Loekasjenko kent alleen maar de Sovjet-aanpak. Hij is tegen privé-eigendom, tegen vrije handel. Hij heeft een gloeiende hekel aan ondernemers die niet onder zijn controle staan. Alle belastinggeld werd gestoken in de voortdurende redding van gigantische staatsbedrijven die hopeloos verouderd waren en alleen nog maar verlies konden lijden. Daarmee heeft hij de hele economie van ons land om zeep geholpen.’

Waarom verliet u in 2019 de diplomatie en werd u directeur van het theater?

‘De reden was dat Loekasjenko niet langer geïnteresseerd was in samenwerking met andersdenkenden. Maar dat had geen invloed op mijn beslissing over de ondersteuning van de protesten van het Wit-Russische volk. Het was een morele kwestie. Wilde ik ermee akkoord gaan dat in mijn land duizenden mensen werden vermoord, gearresteerd, gevangengenomen en onderdrukt? Terwijl ik zelf buiten schot zou blijven met een mooi salaris en een leuke positie? Ik wist dat ik dat niet zou kunnen. Ik heb geen spijt van mijn beslissing.’

Inlijving door Rusland

Wat is uw mening over het onlangs overeengekomen akkoord over een vergaande economische, politieke en militaire unie met het Kremlin die de facto een inlijving door Rusland zal betekenen?

‘Ten eerste is Loekasjenko van nut voor het Kremlin zolang hij de situatie onder controle heeft. Ten tweede is hij van nut zolang hij kan zorgen dat het Kremlin kan profiteren van Wit-Russische eigendommen. Ten derde is hij van nut zolang hij meewerkt aan de stapsgewijze inlijving van Wit-Rusland. Dit zijn de drie basisprincipes en de reden waarom Loekasjenko aan de macht is gebleven. Als het Kremlin hem vorig jaar zou hebben laten vallen, zou hij nu niet langer aan het roer hebben gestaan. Natuurlijk is hij niet de legitieme president. Hij is slechts een usurpator die de macht heeft gegrepen en niet meer los wil laten.

Ik denk echter dat het Kremlin nog niet bereid is Wit-Rusland compleet in te lijven, en wel om een aantal redenen: 90% van de Wit-Russen wil niet bij Rusland gaan horen en slechts 24% van de Russen is voor een inlijving. Kortom, er bestaat geen brede maatschappelijke ondersteuning voor dit scenario. Zodra het Russische leger daadwerkelijk tot bezetting over zal gaan, zullen Wit-Russen gewapend verzet gaan plegen. Dat zou een heel ongunstige ontwikkeling zijn voor het imago van Poetin.

Het is bovendien moeilijk voor te stellen dat een Russische soldaat op een Wit-Russische burger gaat schieten. Dat zou tot een fiasco leiden. Het zou Poetin zelfs zijn positie als president van Rusland kunnen kosten. Daarom zal hij dit proces over een aantal jaren uitsmeren. Het uiteindelijke doel blijft echter de inlijving van Wit-Rusland. De droom van Poetin is de geschiedenis in te gaan als degene die de zogenaamde Russische landen heeft verenigd. Hiertoe rekent hij Oekraïne en Wit-Rusland. Voor de verwezenlijking van dit doel heeft hij alle mogelijkheden. Een enorm land, militaire macht, kernwapens.’

Dus u wilt zeggen dat Poetin een ideologische en geen op winst beluste politicus is?

‘Natuurlijk, in materieel opzicht heeft hij alles al. Het gaat er nu alleen nog om zijn ideologische behoeften te bevredigen: als de man die de Russische landen zal verenigen. Hij heeft die ambitie. Het is enkel een kwestie van tijd. Het probleem is hierbij dat Europese politici steeds weer met open ogen in dezelfde val tuinen. Ze gaan er nog steeds vanuit dat Loekasjenko garant staat voor een onafhankelijk Wit-Rusland. Dat is onzin. De dictator Loekasjenko biedt geen enkele garantie voor een soevereine staat. Alleen het volk kan die bieden, met een eerlijk gekozen vertegenwoordiging. En met een eigen staatsmacht die, wederom, door het volk wordt gecontroleerd.’

En hoe kan het Westen hierbij ondersteunen?

‘We hebben op dit moment nog de unieke kans een onafhankelijk Wit-Rusland op te bouwen. Als we die voorbij laten gaan, zal er geen tweede gelegenheid komen. Alleen de grens op de kaart zal overblijven en een vlag bij de Verenigde Naties. Daarom bestaat het initiatief NAM.’

Wat wilt u met uw initiatief bewerkstelligen?

‘We willen de verkiezing van Loekasjenko en diens regering niet-legitiem laten verklaren door andere landen. Volgens internationaal recht kan zowel een staat als een regering niet worden erkend door andere landen. In ons geval gaat het om het niet erkennen van de regering. Op dit punt komt het ontbreken van een duidelijke strategie van de Europese Unie ten opzichte van de crisis in Wit-Rusland helaas maar al te duidelijk naar voren.’

‘Er zijn sancties geweest die nauwelijks sancties kunnen worden genoemd. Na het Ryanair-incident zijn er een paar sancties gekomen voor een afzonderlijke sector. Het regime heeft volop de tijd gehad hierop te reageren en zich aan te passen. En daar staat tegenover dat het Internationale Monetaire Fonds vorig jaar al besloot het regime van Loekasjenko een miljard dollar te schenken. En drie weken geleden is dat geld inderdaad aangekomen bij onze nationale bank. Begrijpt u de absurditeit van de hele situatie?

Indien de regering van Loekasjenko niet wordt erkend, dan zou de toegang tot dat geld geblokkeerd worden. Net zoals dat met de regimes van Afghanistan, Myanmar en Venezuela gebeurde. Voor het volgende jaar kan Loekasjenko nog eens drie miljard dollar krijgen van het IMF. Dat willen we voorkomen. Bovendien heeft het een tweede voordeel, namelijk dat zijn politieke immuniteit wordt opgeheven en hij zodoende tot internationaal terrorist kan worden verklaard.’

Harde sancties

Bestaat er internationale ondersteuning voor het initiatief?

‘Ik was vorige week met een collega in Brussel waar we hebben duidelijk gemaakt dat alleen harde en onmiddellijk geldende sancties effect hebben. Met Loekasjenko is het uitsluitend mogelijk van bovenaf te spreken. In een gebiedende wijs, door hem niet te erkennen als president en hem op de lijst te plaatsen van internationale terroristen. Alleen dan zal het mogelijk zijn iets gedaan te krijgen met onderhandelingen. Een dialoog op gelijke hoogte heeft geen enkele zin. Helaas hebben we gisteren pas informele informatie ontvangen dat het Duitsland was dat vorig jaar oktober ons initiatief had tegengehouden. Om dit er toch door te krijgen, zullen we intensief gaan praten met de nieuwe regering in Duitsland.’

Die er niet voor Nieuwjaar zal komen. We zijn weer terug bij het Kremlin, omdat Duitsland Poetin niet voor het hoofd wil stoten…

‘Wat ik teleurstellend vind, is dat Europese politici voortdurend naar Moskou kijken. Dat duidt erop dat de politiek van de EU niet zo heel erg zelfstandig is. Ik ben diplomaat met een rijke ervaring en zeker geen idealist. Ik begrijp dat er een krachtenspel bestaat met verschillende deelnemers. Maar we moeten deze situatie nuchter bekijken: Loekasjenko is een misdadiger. Hij houdt ten onrechte duizenden mensen vast. Hij stuurt honderdduizenden in de emigratie. Alleen al in Polen zijn er momenteel 150 000 Wit-Russen. Hij organiseert een kunstmatige vluchtelingencrisis aan de grens met Polen, Litouwen en Letland.’

‘Loekasjenko is een instrument in handen van het Kremlin. Westerse politici bijten in het aas. Ze happen in de worm die Moskou ze voor de neus houdt. Misschien is het tijd om te zeggen: het is genoeg naar de pijpen van het Kremlin te dansen! Een meisje uit Wit-Rusland nam onlangs contact met me op in een chat. Ze zei: “Pavel Pavlovitsj, kunt u eens in Brussel vragen hoeveel lijken ze willen zien? Wij zullen de straat op gaan, met 50 000 man, we zijn bereid ons dood te laten schieten. Vraag alleen hoeveel slachtoffers ze nog willen zien, voordat ze in actie komen.”’