Luc Van Gorp (CM) en Ivan Van de Cloot (Itinera) fileren gezondheidsbeleid

Dit artikel verscheen eerder in Doorbraak Magazine van september 2022. Vier keer per jaar verschijnt Doorbraak namelijk ook op papier met uitgebreide interviews, reportages en columns. De recentste Doorbraak Magazine ligt nu in de krantenwinkel. Vraag ernaar. 

Geen twee mensen verschillen ogenschijnlijk zo van elkaar als de voor het establishment uiterst scherpe econoom Ivan Van de Cloot (Itinera) enerzijds en theoloog en verpleger Luc Van Gorp – als voorzitter van de Christelijke Mutualiteiten het establishment zelve – anderzijds. Toonde de eerste zich tijdens de covidcrisis bijzonder scherp voor het lockdownbeleid, dan moest de tweede de grootste mutualiteit van het land door de zwaarste gezondheidscrisis in zijn carrière loodsen. ‘Men heeft geredeneerd vanuit beheersbaarheid. Maar dat is niet duurzaam.’

Crisiscultuur

De realiteit is vaak niet zwart-wit. Beide heren blijken elkaar te kennen, de begroeting is hartelijk. Luc Van Gorp publiceerde voor en tijdens de pandemie kritisch over het carcan waarin onze gezondheidszorg vastzit. Ivan Van de Cloot waarschuwde al voor de pandemie dat België geen cultuur heeft om met crisissen om te gaan. Er is flink wat gemeenschappelijke grond.

Ivan Van de Cloot: ‘Neen, België heeft geen veiligheidscultuur, geen cultuur van verantwoording. We leren niet uit onze fouten. Waarom is er niets gedaan met het pandemieplan dat we voor de crisis hadden, en zijn we beginnen te freewheelen? Uit blinde angst, angst ook dat onze verouderde structuren weleens op de proef zouden kunnen worden gesteld. En dus deden we de voltallige samenleving gemakshalve maar op slot. En daar zal het niet bij stoppen. We weten al jaren: de grootste bedreigingen voor onze welvaart zijn de vergrijzingsfactuur, pandemieën en energieschokken. Klinkt vertrouwd, niet?’

Luc Van Gorp: ‘Voor de covidcrisis liep het al verkeerd in onze samenleving, dat klopt. Voor de start van de pandemie waren er al meer dan 400.000 langdurig zieken in België. Door covid is dat alleen maar erger geworden. Mentale gezondheidszorg werd tijdens de pandemie naar het achterplan verschoven. Er werd gefocust op het fysieke, op het beheersbaar houden van de ziekte. Op die manier hebben we de ziekenhuizen kunnen vrijwaren van een crash. Tijdelijk. Want de problemen zijn nu niet van de baan, zelfs niet in tijden met weinig covidbesmettingen.’

Geestelijke gezondheidszorg

‘Oudere mensen blijven hoe dan ook kwetsbaar, ook als ze gevaccineerd zijn. Met de klimaatverandering zullen de problemen ook niet minderen, wel integendeel. We gaan waarschijnlijk naar een wereld met meer migratie, en met meer epidemieën. Als u mij vraagt of de Christelijke Mutualiteiten vinden dat we ook oog moeten hebben voor de geestelijke gezondheidszorg, zelfs in tijden van een pandemie, dan antwoord ik u bevestigend. Ik ben dat gesprek nooit uit de weg gegaan. De enige die op het hoogtepunt van de crisis iets over mentale gezondheid durfde te zeggen op het publieke forum, was Lieven Annemans. Maar hij mocht het daar niet over hebben van media en politiek.’

Moet Lieven Annemans in ere hersteld worden, meneer Van Gorp?

Luc Van Gorp: ‘Dat vind ik wel, ja. Ik ken Lieven al heel lang, en begrijp zeer goed wat hij zegt.’

Ivan Van de Cloot: ‘Laat me de zaken toch wat scherper stellen. Door de overheidsmaatregelen is er grote maatschappelijke nevenschade, niet alleen in de geestelijke gezondheidszorg. Depressies, verslavingen en eetstoornissen zijn bij jongeren toegenomen, zo wijst onderzoek na onderzoek uit. Er is een enorme leerachterstand ontstaan door de schoolsluitingen en -beperkingen. In België zwijgt men te vaak daarover. Je kan pleiten voor zomercursussen voor leerlingen met achterstand, maar je moet de zaken eerst durven te benoemen vooraleer je echte oplossingen kan formuleren.’

‘En de feiten, die zijn dat flink wat jongeren door de keuzes van tijdens de pandemie een lagere levensverwachting zullen hebben. Zij hebben immers een cognitieve en maatschappelijke achterstand opgelopen. Dat zal zich vertalen in minder kansen op de arbeidsmarkt, een grotere kans op socio-economische achterstelling en een groter risico op depressies en verslavingen. Ik heb dat allemaal al eens tegen GEMS-voorzitter (Groep van Experts voor Managementstrategie van COVID-19, red.) Erika Vlieghe gezegd tijdens een debat. Zij had het vooral over de ziekenhuizen. Zelfs in de lente van 2022, toen het ergste al lang achter de rug was, was de vergelijking “Corona is gelijk aan de capaciteit van de ziekenhuizen” heilig. Ik merk bij wel meer mensen een soort verdringingseffect. Men wil niet terugblikken op de covidcrisis.’

Om het nog scherper te stellen: na drie of vier maanden in 2020 was duidelijk dat de groep die het overgrote deel van de ernstige covidgevallen uitmaakte, de oudere bevolking was. Waarom is men dat najaar dan toch opnieuw gaan inzetten op schoolsluitingen, het onderwijs bemoeilijken in de hoop daarmee ouderen te redden? Dit is geen pleidooi om oude mensen aan hun lot over te laten, maar misschien waren zij meer gebaat bij een beleid op hun maat? Bijvoorbeeld extra veldziekenhuizen, die toch niet duurder zouden kunnen uitvallen dan de hele samenleving op slot te doen?

Ivan Van de Cloot: ‘Net daarom moeten we een brede evaluatie van het covidbeleid aanvatten, waarbij we ook de nefaste gevolgen in kaart brengen. Laten we aantonen hoezeer we onszelf een eenzijdige visie hebben aangemeten. En kijken hoe we het volgende keer anders kunnen aanpakken.’

Kaasmodel

‘Neem nu dat zogenaamde “Zwitserse-kaasmodel” waarmee aanhangers van de zero-covidtheorie koste wat kost het virus wilden tegengaan. Elk sneetje kaas in dat model is een “verdedigingsmuur” tegen het virus: afstand houden, mondmaskers, covid safe ticket, het vaccin, enzovoort. Als je genoeg sneetjes kaas hebt, dan is uiteindelijk elk gat in de kaas bedekt. Een metafoor, waarbij een gat in de kaas potentieel een covidbesmetting is. Tot vandaag is het voor elk van die sneetjes kaas afzonderlijk hoogst onzeker wat hun werkelijke effectiviteit is. Blijkbaar hadden we het ervoor over om “judgement calls” te maken op basis van aannames. Dat begrijp ik nog in een initiële fase. Maar we kunnen ons toch niet achter dat model blijven verstoppen, en het zomaar opnieuw implementeren, zonder te onderzoeken of het werkelijk een oplossing is?’

Luc Van Gorp: ‘Het lijkt nu inderdaad alsof de pandemie nooit heeft plaatsgevonden. Corona heeft onder de waterlijn nochtans alles fundamenteel veranderd. De problemen in de ziekenhuizen zijn geëxplodeerd. Er is iets heel raars gebeurd tijdens de pandemie. Iedereen prijst de buitengewone prestaties die het ziekenhuispersoneel heeft geleverd tijdens de crisis. Maar ook vandaag werkt het ziekenhuispersoneel zich nog uit de naad, met een groot personeelstekort, en is daar veel minder aandacht voor. In de ouderenzorg hetzelfde: veel zorgmedewerkers zijn na de covidcrisis niet meer teruggekeerd naar hun job. Deze mensen stellen de manier van zorg verlenen in vraag. In het onderwijs, ja, zelfs in de horeca, ook van dat: mensen willen niet meer meedraaien in “het systeem”. We maken onszelf nu wijs dat alles opnieuw zoals voorheen zal worden. Maar dat is niet zo. En dus moeten we ons nu afvragen wat er precies schort aan het systeem.’

Zorgtekorten

Ivan Van de Cloot: ‘Maar hoe lossen we de personeelstekorten in de zorgsector dan concreet op, Luc? We hebben al jarenlang zorgtekorten bij stevige griepgolven, zoals in 2017 en 2018, en daar komt covid nu als endemische ziekte bovenop. Covid zal ongetwijfeld af en toe nog voor een opstoot aan ziekenhuisopnames zorgen. Hoe gaan we daarmee om? Een illustratief voorbeeld: ik hoor van een aantal ziekenhuizen dat ze tijdens de covidperiode een afdeling wilden oprichten voor zware noch lichte gevallen. Mensen die niet op intensieve zorg moesten blijven liggen, met andere woorden, maar wel aangepaste zorg nodig hadden. Die ziekenhuizen zijn daar echter gauw mee gestopt omdat de financiering van onze gezondheidszorg zoiets niet toeliet. Op die manier ligt de intensive care natuurlijk snel vol. Over die discussie moet het gaan: het financieringsmechanisme creëert een groot deel van het probleem.’

Luc Van Gorp: ‘De overheid heeft tijdens de covidpandemie vooral vanuit een crisisbeheersmodel gedacht. Dat is niet duurzaam. We kregen elke dag de evolutie van het aantal covidgevallen in de ziekenhuizen mee. Waarom ook niet het aantal hartaanvallen, of kankers? Dat zijn net symptomen van wat ik wil zeggen: onder de waterlijn is de crisis in de gezondheidszorg allesbehalve voorbij.’

Ivan Van de Cloot: ‘Wat is de langetermijnvisie dan? In België is dat vaak: wie kan welke pot geld verdelen? Allerhande comités lobbyen nu voor hun eigen belangen. Daardoor krijg je geen oplossingen op lange termijn.’

Meneer Van Gorp, u bent voorzitter van de grootste mutualiteit van België. Waarom heeft de regering dit soort nefaste maatregelen genomen, als ook u al voor de crisis al volop bezig was de pijnpunten te benoemen? Waarom dringt uw analyse niet door? Waarom zijn de lockdowns kunnen gebeuren, als ook u twijfelt aan de effectiviteit ervan?

Luc Van Gorp: ‘Ik kan daar enkel op antwoorden dat er vooral een beheersbaarheidspolitiek is gevoerd. Initieel kon men niet anders, denk ik. Controle werd echter gaandeweg het codewoord en verloor zijn initiële betekenis. Alle hoop werd vervolgens op het vaccin gevestigd, terwijl we nochtans wisten dat ook het vaccin covid niet volledig uit de wereld zou helpen. Vervolgens begon het steekspel over welke regio het beste vaccineerde, en wat er met de ongevaccineerden moest gebeuren. De “fond” van de zaak is dat gezondheidszorg een tanker is die zeer traag keert, en zeker niet zal keren wanneer de regering enkel maar een crisisbeheersbaarheidspolitiek voert, of wanneer ik mijn mening geef. Op een bepaald moment probeerde ik een ballonnetje op te laten om het geld anders te verdelen, waarop direct het antwoord kwam: “Jij gaat niet bepalen wat je met ons geld gaat doen”. Er blijft veel hokjesdenken in ons systeem, terwijl het eigenlijk om geld van de belastingbetaler gaat. Ook federaal gezondheidsminister Frank Vandenbroucke (Vooruit) vindt dat.’

Kom nou. Het was bij Frank Vandenbroucke: ‘Zwijg, ik weet het beter’.

Luc Van Gorp: ‘Frank Vandenbroucke wil komaf maken met de verkokering van de gezondheidszorg. Ook hij stelt zich de fundamentele vraag hoe de huidige gezondheidswerker nog de noden van de complexe samenleving kan vatten. Je kan je dat moeilijk inbeelden als je niet dag in dag uit in de sector werkt. De covidcrisis dwingt ons gewoonweg om naar een ander gezondheidszorgmodel te gaan. En Vandenbroucke heeft dat door.’

Ivan Van de Cloot: ‘Ja, maar er is een discussie over structuren, en ook een over mensen. Ik denk dat de onwil om de structuren te veranderen, het probleem is van een generatie, en dat kan Frank Vandenbroucke niet alleen oplossen. Voor mij is het voor het beheer van covid essentieel dat er in plaats van enkel de GEMS een “dubbelcomité” komt. Er is dan niet alleen een medisch-virologisch comité zoals de GEMS, maar ook een maatschappelijk comité dat technische of wetenschappelijke inzichten probeert te koppelen aan hoe inzetbaar ze zijn in de samenleving. Ik heb de voorbije drie jaar vaak de vraag gekregen of ik als econoom de GEMS-expertengroep tot andere inzichten had kunnen brengen. Ik denk dat niet, want één econoom is maar één econoom, te midden van een comité vol medici.’

‘Dat lockdowns alleen mogelijk waren door geld te blijven bijdrukken, is iets dat een groep medische wetenschappers niet per se kan beoordelen. Een comité dat naast het pure medische comité mag bestaan, samengesteld uit sociologen, psychologen, filosofen, economen, en noem maar op, zal bredere maatschappelijke perspectieven meenemen. Het medisch-virologisch comité geeft haar advies, het maatschappelijk comité doet dat ook en dan moet de politiek beslissen. Dus naast de noodzaak aan zo’n dubbelcomité, moet de politiek ook meer plaats innemen. Het zijn verkozen politici die beslissen over maatregelen, geen medisch comité, of een comité met alleen maar menswetenschappers. De politici moéten beslissen omdat ze er een publiek mandaat voor hebben. Dat is de vertrouwensbasis van onze democratie.’

Dreigt onze gezondheidszorg niet voorwaardelijk te worden gemaakt, eens er niet genoeg welvaart meer wordt gegenereerd om aan de vele zorgbehoeften van een vergrijzende welvaartsstaat te voldoen? We hebben dat ook gezien met de covidpas: u weigert een vaccin, dus u mag bepaalde dingen niet meer doen. En dus binnenkort misschien ook: u rookt of drinkt te veel, of u eet te veel suiker, dus u zal meer moeten bijdragen?

Luc Van Gorp: ‘Dat is inderdaad de logische consequentie van het beheersbaarheidsdenken. Zo sleutel je aan de perfecte mens. Ik geloof echter niet in de perfecte mens.’

Ivan Van de Cloot: ‘Dat zou wel eens een reflex kunnen zijn, ja, die overigens meer verraadt over een bepaald mensbeeld dan over wetenschappelijke expertise. Ik heb tijdens de pandemie vaak genoeg gehoord dat “de Belg niet meer eigen verantwoordelijkheid aankan”. Waarop was die veronderstelling gebaseerd?’

Luc Van Gorp: ‘Je moet mensen durven vertrouwen. Wie zich niet aan de covidregels hield, die werd echter genadeloos aangepakt door de media, die de “covidzonden” van een kleine groep keer op keer hebben uitvergroot. Dit draagt niet bij tot een gezonde samenleving.’

‘Eerder dan mensen te straffen voor verkeerde gezondheidskeuzes, mogen we ons meer bewust zijn van onze eindigheid en onze imperfectie. Onze samenleving is obsessief bezig met de kwantiteit van het leven, niet met de kwaliteit. Ook de ziekenfondsen zijn soms in dat bedje ziek: wij betalen vooral terug als u ziek bent. Het probleem zit diep. Pilletjes voorschrijven maakt een mens niet per definitie gezond, maar wordt door het systeem naar voren geschoven om mensen gezond te maken. En dus: terugbetaald. Werkgelegenheid, een liefdevolle omgeving waarin respect heerst, goede relaties en voldoende perspectieven, maken een mens oneindig veel gezonder. Maar dat kan je niet kwantificeren. Dus valt dat buiten de marge van wat een ziekenfonds geacht wordt belangrijk te vinden.’

‘Om de omslag te maken naar gezondheidszorg in zo’n bredere maatschappijvisie, is een volle generatie nodig, misschien zelfs twee. Vanwaar de obsessie vandaag om bijvoorbeeld iemand die heel oud is te blijven behandelen voor een ongeneeslijke kanker, of koste wat kost een nieuw hart te geven? De vraag die niet gesteld wordt, is dan: heeft dit eigenlijk zin, ook wanneer we weten dat die therapieën verschrikkelijk duur zijn voor de samenleving, en de dood er hooguit enkele jaren of zelfs maanden mee wordt afgehouden? Men behandelt mensen hardnekkig tot ze vroeg of laat toch eens sterven. Terwijl er nooit aan stervensbegeleiding wordt gedacht. Ik ken genoeg oude mensen die me op het einde van  zo’n indrukwekkend therapietraject, gezegd hebben: eigenlijk hoefde dat niet.’

De focus ligt te veel op technologische vooruitgang: “Kijk ons eens de biologie beheersen en het leven rekken”, eerder dan op de mens zelf?

Luc Van Gorp: ‘De focus ligt uitsluitend op genezen en op lang leven, niet op de eindigheid, die toch onvermijdelijk is. Dokters zeggen vaak dat palliatieve zorgen leiden tot de dood. Voor hen staat palliatieve zorgen geven gelijk aan de handdoek in de ring gooien. “Gaan we hem of haar nu al opgeven?” Men beslist dan maar in die mensen hun plaats dat ze er nog niet klaar voor zijn, terwijl het in mijn ervaring eerder de dokters zijn die er niet klaar voor zijn.’

‘Gelukkig hebben sommige huisartsen het wel al door. Ze begrijpen dat ze eerst en vooral moeten vragen aan de mensen: “hoe gaat het met u?”, in plaats van “wat is uw probleem dat ik moet oplossen?”. Ik denk dat dit ook te maken heeft met de vervrouwelijking van het artsenberoep, en dat is een goede zaak. De focus zal zo als vanzelf meer op preventie dan op reparatie komen te liggen.’

‘Tegen 2030 zal de vergrijzing op haar hoogtepunt zijn. We zullen sowieso van zorgmodel moeten veranderen, want er zijn niet genoeg mensen om die vergrijzingsgolf op te vangen. We zullen niet meer dezelfde kwaliteit aan zorg kunnen bieden die we ideaal achten. Ik ben geen socioloog, maar misschien was de voorbije periode ook wel een periode waarin we als mens te veel in onze omgeving hebben willen ingrijpen. Zodat mensen vervreemd zijn geraakt van hun omgeving, van wat werkelijk belangrijk is. Dat maakt ziek. Uiteindelijk hebben we geloofd dat alle problemen opgelost kunnen worden, ook in de gezondheidszorg. Maar gezondheid valt niet altijd “op te lossen”. Met personeelstekorten zullen we nu moeten leren leven. Maar dit betekent dat er ruimte vrij komt om ook zelf meer verantwoordelijkheid te nemen voor onze eigen gezondheid, en voor die van anderen.’

Ivan Van de Cloot: ‘Als je zegt dat de economische groei anders kan, dan ben ik het daarmee eens. Er is meer dan alleen het Bruto Binnenlands Product, en er is meer dan budgetten of uitgaven. Maar in de mate dat welvaart ook het gevolg is van innovatie en creativiteit, hoeven we ook geen fetisj te maken van een economie die moet krimpen.’