In het centrum van de stad Donetsk, in de gelijknamige niet-erkende Volksrepubliek, bevindt zich de zogenaamde ‘Izoljatsija’ (isolatie), in de volksmond het ‘Dachau van Donetsk’ genoemd. Het bevindt zich op een voormalig fabrieksterrein van een ter ziele gegane onderneming die isolatiemateriaal produceerde. In de gebouwen die voor de Russisch-Oekraïense oorlog als expositieruimte voor moderne kunst werden gebruikt, richtten de separatisten in 2014 een gevangenis in die alle andere strafkampen en detentiecentra in de voormalige Sovjet-Unie doet verbleken. Zelfs geharde criminelen met meer dan twintig jaar gevangeniservaring werden in de zogenaamde ‘kelders van de Volksrepubliek’ murw gemaakt.

‘Speciale behandeling’

Gevangenen worden er met stroom gefolterd, compleet in tape ingepakt, verkracht en doodgeslagen. Moeilijke gevallen worden ‘heropgevoed’ door ze onder de britsen te trappen en te dwingen als een hond te blaffen. Het licht brandt dag en nacht. Elke beweging wordt met camera’s op de voet gevolgd. De gevangenen worden bij het binnentreden van een bewaker of het verlaten van de cel gedwongen hun hoofd in een plastic zak stoppen. Wie niet snel genoeg is, krijgt een ‘speciale behandeling’.

De in Donetsk geboren journalist en schrijver Stanislav Asejev werd wegens ‘hoogverraad’ tot twee keer 15 jaar strafkamp veroordeeld. De inmiddels 31-jarige Oekraïner schreef ‘Volksrepubliek Donetsk’ tussen aanhalingstekens, omdat het land internationaal niet wordt erkend. Voordat hij eind 2019 werd uitgewisseld, zat hij 28 maanden vast in de ‘Izoljatsija’. Daarvoor leefde hij van 2014 tot aan zijn arrest in 2017 een gevaarlijk leven als enige onafhankelijke correspondent ter plaatse. Hij schreef een boek over zijn ervaringen in het ‘Dachau van Donetsk’ dat onlangs in de Engelse vertaling onder de titel The torture camp on paradise street verscheen. Ik sprak met hem over het leven als journalist in een niet-erkende republiek in oorlog, het leed in de folterkelders en zijn zicht op de internationale politiek.

Hoe ging je als correspondent te werk?

‘Mijn stukken werden onder pseudoniem gepubliceerd. Ik was Stanislav Vasin. De reportages, foto’s en video’s stuurde ik per e-mail aan Radio Free Europe en een aantal grote Oekraïense media, zoals Zerkalo Nedeli (weekspiegel) en Oekraienskaja Pravda (Oekraïense Waarheid).’

Werkte je tegelijkertijd nog ergens anders? Het lijkt me onder de toenmalige omstandigheden nogal verdacht dat een jongeman voortdurend door de stad banjert, foto’s maakt, nergens werkt en daarbij geen honger hoeft te lijden.

‘In het begin werkte ik als magazijnmedewerker. Er was heel weinig keuze in die tijd, afgezien van soldaat worden in de volksmilities. Na een tijdje was er zeer veel vraag naar informatie uit de “Volksrepublieken” en wijdde ik me compleet aan de journalistiek. Ik vertrok van Makijivka naar Donetsk. Ik woonde helemaal alleen. Zelfs mijn moeder kende mijn adres niet. Ik had haar verteld dat ik voor een reclamebureau wertek. Over mijn journalistieke bezigheden wist ze niets. Ik ging met niemand om en gedroeg me zo onopvallend mogelijk. Mijn vroegere vrienden hadden zich bij de volksmilities aangesloten. Alle sociale contacten had ik verbroken.’

Mensen die nog steeds in Donetsk wonen, vertelden me dat er in 2014 een zeer brede ondersteuning was voor de afscheiding. Hoe zie jij dat?

‘Ja, dat is waar. Het is moeilijk echte cijfers te noemen, maar alleen al onder mijn vrienden en leeftijdgenoten waren er 21 die zich aansloten bij de separatisten. Dat waren uitsluitend mensen die ik persoonlijk kende, dus ga maar na… Al hun gezinnen ondersteunden de afscheiding natuurlijk ook. Dus ja, er was een grote ondersteuning.’

Maar niemand van hen ging naar je op zoek? Onder het motto van ‘die Asejev waarom is die eigenlijk niet bij ons’?

‘Nee, niemand heeft mij gezocht. Ze waren allemaal aan het front. Ze hadden andere dingen aan hun hoofd. Als ik al eens toevallig iemand tegenkwam in Makijivka als ik mijn moeder bezocht, dan vertelde ik hetzelfde dat ik haar had wijsgemaakt. Maar ook voor de oorlog had ik met niemand over mijn politieke mening gesproken.’

Was je getuige van ‘schandpalen’ waarbij zogenaamde Oekraïense spionnen werden vastgebonden en voorbijgangers hen bespuugden en mishandelden?

‘Nee, dat heb ik niet gezien. Wel was ik getuige van de “parade van krijgsgevangenen” in augustus 2014. Daarbij werden enkele tientallen gevangengenomen Oekraïense vrijwilligers en soldaten door het centrum van Donetsk geleid door de separatisten. Het toegestroomde publiek schold de krijgsgevangenen uit.’

Kun je iets zeggen over het dagelijkse leven in die tijd?

‘We leefden onder een voortdurende muur van lawaai, salvo’s, ontploffingen. Na verloop van tijd wen je daaraan. In 2014 was er een tijdlang geen brood of andere levensmiddelen door de blokkades. In de winter van 2015 was er geen leidingwater. We haalden emmers met sneeuw binnen, zodat we in ieder geval water hadden, al was het niet om te drinken.’

Je schreef in je boek dat de abrupte overgang van een warme flat en een lekker ontbijt naar de koude betonnen gevangenisvloer je sterk in gedachten is gebleven. Dus omstreeks 2017 was het al weer een stuk beter?

‘Jazeker. In 2017 was het verschil tussen Donetsk en de steden buiten het separatistisch gebied nauwelijks voelbaar. Er was enorm veel smokkelwaar op de markt uit Oekraïne. Daar heb ik nog een reportage over gemaakt voor Radio Free Europe. Ook het wapengeweld was al een stuk minder, aan het begin was er nog de strijd om Avdijivka, maar daarna werd het rustig.’

Hoe denk je dat ze je na drie jaar hebben kunnen ontdekken?

‘Ik weet het niet. Het is voor mij nog steeds een raadsel. Toen ik gearresteerd werd, deden ze alsof het een toeval was, maar daar geloofde ik toen al niet in. Iemand die mijn gegevens had, moet ze hebben doorgespeeld aan het Ministerie van Staatsveiligheid van de “Volksrepubliek Donetsk”’.

Dus iemand van de Oekraïense kant?

‘Waarschijnlijk. Als dat het geval is geweest, dan van die kant. Want, zoals ik al zei, niemand in de “Volksrepubliek” wist waar ik woonde of wat ik deed.’

Kan het ook vanwege de bankoverschrijvingen zijn geweest van de verschillende media waar je voor schreef?

‘Nee, ze maakten geld over op mijn bankrekening bij de Oekraïense Privat Bank die in de “Volksrepublieken” geen filialen heeft. Er bestonden daarvoor speciale wisselkantoren. Ik maakte het gestorte geld over op mijn eigen bankrekening in Oekraïne en kon het dan tegen commissie uitbetaald krijgen bij zo’n wisselkantoor in Donetsk.’

Je zat 28 maanden vast in de ‘Izoljatsija’? Wat wilden ze van je te weten komen met de folteringen?

‘In de “Izoljatsija” wilde niemand meer iets van mij te weten komen. Direct na mijn arrestatie werd ik gefolterd in de kelder van het Ministerie van Staatsveiligheid waar ik anderhalve maand zat. Daarna hadden ze al alles wat ze van mij wilden op papier en was de rechtszaak in kannen en kruiken. Wat er ’s nachts in de “Izoljatsija” gebeurde was foltering van eender wie daar gevangenzat. Gewoon omdat ze de mogelijkheid hadden mensen te mishandelen.’

Hoe kun je omgaan met die ervaring, heb je nog vertrouwen in de mensheid?

‘Mijn ervaringen in de “Izoljatsija” hebben mijn houding ten opzichte van anderen natuurlijk veranderd. Ik bekijk iedereen heel kritisch. Sceptisch ook. En cynisch. Na verloop van tijd is dit wel minder geworden, maar een rest van wantrouwen blijft. Mijn kijk op de mensheid is zeker pragmatischer en cynischer geworden. Ik weet wat de ene mens de andere aan kan doen.’

Waren de bewakers voortdurend dronken wanneer ze de gevangenen folterden?

‘’s Nachts zeker. De baas van de “Izoljatsija” en zijn entourage waren dan compleet bezopen. Maar overdag als ze nuchter waren, mishandelden ze net zo goed, zij het in mindere mate.’

In augustus 2018 verscheen een zogenaamd interview op Russia 24 waar je werd gedwongen te zeggen dat je een Oekraïense spion was. Hoe ging dat in zijn werk, moest je de tekst voorlezen?

‘Nee, er was geen tekst. Ze vonden dat zoiets niet geloofwaardig zou overkomen, dus ik moest gewoon antwoorden over mijn rechtszaak en alles toegeven. Ze zeiden me dat als ze mij zouden vragen of ik een Oekraïense spion was, ik met “ja” moest antwoorden, omdat ik daarvoor berecht werd. Als ze zouden vragen of ik gefolterd was, moest ik “nee” antwoorden, omdat ik een document had ondertekend waarin ik moest bevestigen dat er geen fysiek geweld tegen mij was gebruikt.’

Waar komt die vreemde mode vandaan om zogenaamde ‘interviews’ met gevangenen te houden? Het is duidelijk dat jij onder dwang je uitspraken deed, net als bijvoorbeeld Roman Protasevitsj uit Wit-Rusland en anderen, vooral in Tsjetsjenië, waar deze mode vandaan schijnt te komen.

‘Dat is van jullie kant zichtbaar, van de andere kant van de barricades. Daar ging het er vooral om te laten zien dat er daadwerkelijk spionnen zijn die de staat willen ondermijnen. Om het volk te verenigen tegenover een gemeenschappelijke vijand. In Rusland, in Wit-Rusland, in de “Volksrepubliek Donetsk”, waar zelfs iedere tweede burger een spion zou zijn. Om de mensen op hun hoede te laten zijn. Te laten weten dat er een reële dreiging is. In mijn geval was het ook om hun imago op te poetsen, veel mensen in Oekraïne en het Westen wisten inmiddels dat ik gevangenzat. Het was in dit geval belangrijk dat ze niet zomaar iemand wegens een paar artikelen hadden gearresteerd, maar dat het ging om een echte spion. Om te zeggen: Er is een oorlog gaande en we hebben een vijand onschadelijk kunnen maken.’

Je schreef over een Rus die uit overtuiging kwam vechten aan de kant van de separatisten en bij jou in de ‘Izoljatsija’ in de cel zat. Kun je zeggen waarom hij was gearresteerd?

‘Het ging om de moord op Jevgeni Zjilin, een separatistische leider van het eerste uur. Hij werd in 2016 in een restaurant in de buurt van Moskou doodgeschoten. In Rusland werd alles de Oekraïense geheime dienst in de schoenen geschoven die er echter niets mee te maken had. Zjilin werd uit de weg geruimd in opdracht van de Russische geheime dienst FSB. Mijn Russische medegevangene kende alle details over deze moord. Hij wist wie er daadwerkelijk verantwoordelijk was en vreesde daarom voor zijn eigen leven. Hij zocht bescherming in de “Volksrepubliek”, maar daar stopten ze hem dus bij mij in de kelder. Vanwaar hij ontsnapte.’

Maar hij is nu in Rusland?

‘Waar hij nu is, kan ik niet zeggen. Ik had de laatste keer contact met hem direct na mijn bevrijding, aan het begin van 2020. Toen zat hij in Rusland waar hij was ondergedoken. Zonder paspoort en documenten. Hij verschuilde zich voor de FSB. Of hij nu nog in leven is, of ze hem gevonden hebben, weet ik niet.’

Denk je dat Aleksandr Zachartsjenko, de leider van de ‘Volksrepubliek Donetsk’ die in 2018 bij een bomaanslag om het leven kwam, volgens hetzelfde schema is geliquideerd?

‘Hoogstwaarschijnlijk is hij eveneens in opdracht door zijn eigen mensen geliquideerd. Zoals overigens de meeste commandanten die genoeg invloed hadden om lokale separatisten achter zich te scharen. Voor de Oekraïners was een liquidatie van Zachartsjenko van geen belang. Net als zijn opvolger Denis Poesjilin speelde hij geen enkele rol bij het wel of niet terugkrijgen van de ‘Volksrepublieken’ bij Oekraïne. Dat hing en hangt nog steeds uitsluitend van het Kremlin af. Zo’n riskante operatie zou de moeite zeker niet waard zijn geweest.’

Je schreef dat, in zoverre dat mogelijk was, de omstandigheden in de ‘Izoljatsija’ iets milder waren voor jou dan voor anderen, omdat je lot bekend was in Oekraïne, maar ook in het Westen. Zijn er mensen die je kent en die nog steeds vastzitten in de kelders van de ‘Volksrepubliek’?

‘Er zijn er helaas nog steeds heel veel. Het is moeilijk een bepaalde persoon te noemen. Misschien Natalja Statsenko. Zij werd gearresteerd omdat ze mij voor mijn arrest op Facebook een bericht had gestuurd. Ze werd speciaal opgepakt om tegen mij te getuigen, ze moest zeggen dat ik een Oekraïense spion was en een netwerk van informanten aan het opbouwen was. Ze hebben haar leven geruïneerd omdat ze op een gegeven moment had verzuimd gegevens te verwijderen van Facebook. Momenteel zit ze nog steeds gevangen. Bovendien is ze ernstig ziek. Ze moet dringend geopereerd worden, maar daar kan natuurlijk geen sprake van zijn.’

Ze staat op de Oekraïense lijst van personen voor uitwisseling van gevangenen?

‘Ja, dat zeker. Haar situatie is bekend in Oekraïne.’

Volgens de akkoorden van Minsk uit 2015 over een staakt-het-vuren in de regio heeft de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) het recht waarnemers naar de ‘Volksrepublieken’ te sturen. Waarom eist de OVSE geen toegang tot de ‘Izoljatsija’?

‘Goede vraag. Ik vraag dat telkens weer als ik met medewerkers van de OVSE spreek. Ik vraag het op de man af, jullie hebben het adres van het concentratiekamp, ook als ze jullie niet binnenlaten, ga voor de poort staan, maak foto’s, leg vast dat jullie niet werden toegelaten. Schrijf een afzonderlijk rapport over die plek. Maar dat gebeurt niet. Gedurende de afgelopen zeven jaar heeft de OVSE dat nog steeds niet gedaan. Waarom? Ik begrijp het niet.’

Waarom denk je dat er de laatste tijd weer zo’n toenadering is tot Vladimir Poetin vanuit het Westen? Ongeacht de enorme toename van schendingen van de mensenrechten, van staatsterreur, niet alleen in Rusland, maar ook in Wit-Rusland en de niet-erkende Volksrepublieken die compleet van het Kremlin afhankelijk zijn…

‘Rusland heeft een enorme lobby in Frankrijk en Duitsland. Frankrijk kunnen we in dat opzicht rustig “rood” noemen. Het heeft een lange traditie van hartelijke verhoudingen met de Sovjet-Unie en de Russische Federatie. De Duitsers zijn pragmatischer. Ze leggen de nadruk op het economische belang. De Nord Stream 2 heeft de prioriteit boven de eindeloze reeks misdaden van het regime van Poetin in Rusland en daarbuiten. De Duitse regering ziet veel door de vingers. Ze redeneert dat ze de enorme gasleiding die bijna af is, nodig heeft. Die belangen moeten correleren met hun waarden over mensenrechten. Helaas is daarmee alles duidelijk. Ook de VS gedraagt zich veel loyaler tegenover Rusland dan Oekraïne zou wensen. Ik denk dat die houding verklaard kan worden door China. Dat land is op het moment voor Amerika vijand nummer 1. Rusland wordt daar zelfs gezien als een partner in de strijd tegen China. In woorden bestaat er steun voor ons in het Westen, maar die is zeker niet zo sterk als we graag zouden willen.’