Ales Bjaljatski (1962) is oprichter en voorzitter van het in 1996 opgerichte Centrum voor Mensenrechten Vjasna (‘Lente’). De Wit-Rus was van 2011 tot 2014 in nasleep van de massale protesten tegen de vervalste presidentsverkiezingen van 2010 geïnterneerd in een strafkamp. Op 14 juli 2021 werd Bjaljatski in het kader van een grootscheepse ‘zuivering’ door het regime van Aleksandr Loekasjenko samen met andere Vjasna-medewerkers opnieuw gearresteerd. De aanklacht luidde, net als in 2011, ‘belastingontduiking’.

Zijn echtgenote Natallia Pinchuk nam op 10 december 2022 voor hem de met de Russische mensenrechtenorganisatie Memorial en het Oekraïense Center for Civil Liberties gedeelde Nobelprijs voor de Vrede in ontvangst. Met haar sprak ik over het proces, het voorarrest dat inmiddels al anderhalf jaar duurt en de noodzaak om politieke gevangenen te ondersteunen.

In gevangenschap

Is het u toegestaan het proces bij te wonen?

‘Hoewel het proces openbaar is, hebben ze allerlei restricties bedacht die in verband zouden staan met coronamaatregelen. Op die manier kunnen ze niet gewenste toeschouwers weigeren. Alles wat ik weet over het proces heb ik uit de staatspers. De advocaat heeft zwijgplicht.’

Belta.by

Ales Bialiatski in de rechtszaal op 5 januari 2023

Zit uw man alleen in een cel?

‘Dat is moeilijk te zeggen. De advocaat mag ook daarover niets zeggen. En Ales zelf mag er niet over schrijven. Dat geldt voor alle details rondom zijn voorarrest en de omstandigheden in de gevangenis.’

Maar u ontvangt dus brieven van hem?

‘Sinds het procesbegin zeer zelden. De anderhalf jaar daarvoor kwam de correspondentie steeds met vlagen, soms vaker en soms was het lange tijd stil. Veel mensen schrijven hem, ook uit het buitenland, maar er schijnt maar weinig aan te komen.’

Intimidatie

Is er een huiszoeking geweest?

‘Ja, tot tweemaal toe. Van welke instantie ze kwamen, was een raadsel. Ik heb ook geen lijst met geconfisqueerde zaken ontvangen, hoewel ik daar uitdrukkelijk om vroeg. De advocaat had die wel, maar mocht me de lijst niet geven. Het was in ieder geval direct te zien dat ze de complete bibliotheek van Vjasna hadden meegenomen, met de jaarrapporten over schendingen van de mensenrechten en afzonderlijke zaken. Ook mobiele telefoons, usb-sticks en harde schijven werden in beslag genomen.’

In hoeverre werden u en uw zoon na de arrestatie van Ales gehinderd in het dagelijks leven?

‘Mijn zoon moest al tijdens de eerste gevangenschap van Ales in 2011 naar het buitenland vertrekken. Hij kwam pas na tien jaar terug. In 2021 werd hij opgepakt tijdens zijn eenmansprotest voor de vrijlating van de journalisten Katerina Andreeva en Darya Choeltsova. Hij zat vijftien dagen vast in een detentiecentrum. Wat mijn eigen situatie betreft … daarover wil ik liever niet spreken.’

Deal met Loekasjenko

Zianon Pazniak, een oud-oppositielid in ballingschap, stelde voor een deal te sluiten met Loekasjenko: vrijlating van politieke gevangenen in ruil voor opheffing van sancties door de EU. Wat vindt u daarvan?

‘Elk initiatief dat ervoor zorgt dat er aandacht is voor gevangenen die vastzitten om politiek gemotiveerde redenen, is belangrijk. Ik weet dat er inmiddels al mensen worden veroordeeld voor het schrijven van een online commentaar, het delen van commentaren, het gebruik van onze nationale symbolen. Foto’s van de demonstraties worden nauwkeurig bekeken, zodat de machthebbers alle betrokkenen alsnog kunnen veroordelen. De omstandigheden in de gevangenissen en kampen zijn schrijnend. Het is belangrijk dat al die mensen en hun gezinnen ondersteund worden. Of het voorstel van Pazniak zin heeft, is op het moment niet zo eenvoudig te beantwoorden.’

Sinds de arrestatie van uw man krijg ik geen contact meer met Vjasna, functioneert de organisatie nog?

‘Vjasna is nog actief, maar vanuit het buitenland. De site werkt en er verschijnt geregeld nieuws.’

Tot loyaliteit gedwongen

Op welke manier kunnen regeringen in EU-landen uw man en andere gevangenen in Belarus het beste ondersteunen?

‘Ter plekke is de hulp vrij eenvoudig. Voormalige politieke gevangenen en hun gezinnen uit Belarus komen na vrijlating volkomen berooid aan in de EU. Ze hebben hulp nodig bij het verkrijgen van verblijfsdocumenten en een eerste ondersteuning om zo snel mogelijk onderdak en werk te vinden.’

‘In Belarus zelf is een normaal leven voor andersdenkenden compleet onmogelijk geworden. Elk staatsbedrijf, maar ook gewone bedrijven, beoordelen de mensen op hun loyaliteit aan het regime. Mensen die deelnamen aan de protesten of mensen wiens familieleden in de gevangenis zaten om politieke redenen krijgen nergens meer werk.’

Dus een soort van Chinees puntensysteem gebaseerd op loyaliteit?

‘Precies, wie loyaal is, wordt geaccepteerd door de overheid. Een ander probleem is de gezondheid. In de gevangenissen en kampen worden de politieke gevangenen over het algemeen weliswaar niet vermoord, maar hun gezondheid wordt wel systematisch kapotgemaakt. Er zou een gezamenlijk Europees programma moeten komen om onze mensen, die indertijd opkwamen voor democratie en vrijheid, medisch te ondersteunen in Belarus en in het buitenland.’

Angst

Tanks, wapens en materieel zijn van Belarus naar Oekraïne verstuurd. Het Russische leger is gedecimeerd. In alle naïviteit zou iemand kunnen suggereren dat de tijd rijp is voor een vreedzame omwenteling…

‘De bevolking van Belarus leeft voortdurend in angst. En de machthebbers hebben meer dan voldoende middelen om die angst in stand te houden en te versterken. Door de justitie, zoals bij het showproces tegen Ales en zijn collega’s van Vjasna. Door extreem lange straffen, van vijftien tot vijfentwintig jaar. Daarom is het onmogelijk nu zelfs maar te denken aan vreedzame protesten. Alles staat onder absolute controle van de staat. Het is te vergelijken met bezette gebieden van eender welk land. Belarus is in feite bezet door de eigen staatsorganen, het ministerie van Binnenlandse Zaken, justitie, politie en speciale eenheden. Elke vorm van zelfstandig denken wordt direct de kop ingedrukt. Het is een geheel andere situatie dan in augustus 2020.’