Pieter Omtzigt pleit voor meer overheidsbevoegdheden tijdens HJ Schoo-lezing

Het weekblad EW organiseerde op maandag 2 september de HJ Schoo-lezing, waarmee het parlementaire jaar officieus werd geopend. Dit jaar sprak Pieter Omtzigt, oprichter en partijleider van Nieuw Sociaal Contract (NSC), over de toekomst.

De afgelopen jaren was er veel media-aandacht voor de HJ Schoo-lezing. In 2021 bemoeilijkte minister en D66-leider Sigrid Kaag (links-liberaal) de formatie door de leiderschapsstijl van de toen nog incontournabele premier Mark Rutte (VVD, rechts-liberaal) te bekritiseren. Het jaar daarop noemde VVD-minister van Justitie Dilan Yeşilgöz, die inmiddels partijleider is, woke een gevaar voor de democratie en vorig jaar startte Caroline van der Plas, aanvoerder van landbouw- en regiopartij BBB, er haar verkiezingscampagne.

De week voor de lezing werden peilingen bekendgemaakt. De vier regeringspartijen, die nu 88 Tweede Kamerzetels bezitten, hadden nog altijd een nipte meerderheid van 77 zetels. Geert Wilders’ PVV, VVD en BBB konden volgens de peiling ongeveer hetzelfde niveau behouden, maar het virtuele verlies kwam er doordat NSC halveerde.

Omtzigt valt tegen

NSC-kiezers lijken af te knappen op Omtzigts aarzeling om in deze regering te stappen. Het kwam vooral door hem dat na de verkiezingen van 22 november de nieuwe regering pas begin juli aantrad. Omtzigt sloot voor de verkiezingen een samenwerking met PVV uit, maar uit onderzoek bleek dat de NSC-kiezers die samenwerking wel wilden.

Waarnemers stellen vast dat er een verschil is tussen retoriek en praktijk. Omtzigt stapte in 2021 na achttien jaar uit de christendemocratische CDA-fractie, deels omdat hij vond dat Kamerleden zonder last en ruggenspraak moesten kunnen opereren, zonder fractie- of coalitiedwang. Maar hij en secondant Nicolien van Vroonhoven kneden hun fractiegenoten, die meestal voor het eerst parlementslid zijn, tot kopieën van de partijleider.

Meer dualisme

Omtzigt pleit voor meer dualisme. De Tweede Kamer, waarin ook regeringspartijen zetelen, moet zich onafhankelijk opstellen tegenover de regering. Hij ergerde zich aan de laatste twee regeringen-Rutte (2017-2023), waarin de premier, vicepremiers en fractievoorzitters aan het begin van de week overlegden en de partijgenoten in de Kamer gewoon moesten gehoorzamen. Toch werden Omtzigt en Van Vroonhoven de afgelopen zomer gezien op departementen van NSC-bewindspersonen, om de horloges gelijk te zetten.

Omtzigt vindt het een vooruitgang dat de regering nu aan de Kamer moet gehoorzamen en dat de verhouding niet andersom is: de partijleiders zijn nu fractievoorzitter in plaats van (vice)premier. Maar de strakke leiding en controledrift die hij in de regering-Rutte hekelde, hanteert hij nu zelf. Waar Rutte naar buiten toe coalitiepartners steunde, bekritiseert Omtzigt ze trouwens openlijk. Hij vroeg Wilders de afgelopen zomer de PVV te veranderen in een ledenpartij met interne tegenspraak. De eerste keer deed hij dat zelfs tijdens het aantredingsdebat van de regering.

Schreeuwen, huilen of weglopen

De dag van de HJ Schoo-lezing had dagblad De Telegraaf een artikel van twee pagina’s over de begrotingsonderhandelingen. Ondanks alle beschouwingen over de scheiding tussen parlement en regering, betrok Omtzigt NSC-bewindspersonen bij onderhandelingen met andere partijleiders en bleek hij over kabinetsnotities te beschikken. Daarnaast vertoonde hij dezelfde trekken als bij de formatie: zodra het erom spande, ging hij schreeuwen, huilen of weglopen. Dat kostte onnodig veel tijd: kan Omtzigt de druk wel aan?

In zijn lezing ging hij niet expliciet in op het artikel van De Telegraaf. Eerst zei hij dat beleid gevolgen heeft voor mensen. Dat liet hem niet onberoerd. ‘Van teflon of ander afwerend materiaal ben ik niet’, klonk het. De kern van zijn lezing: de staat moet kerntaken vervullen en bepaalde problemen oplossen. Wanneer dat niet gebeurt, verliezen burgers hun vertrouwen. De overheid heeft de instrumenten daarvoor uit handen gegeven door te veel te geloven in de markt, het doorgeslagen modeldenken en het ondoordachte aangaan van internationale overeenkomsten. Om dit te verhelpen, moet de staat de regie terugpakken, vindt Omtzigt.

Demografie

Hij illustreerde zijn stelling met dossiers zoals migratie, volkshuisvesting en de dalende onderwijskwaliteit. De toehoorder kon zelf het verband leggen: meer migratie betekent een grotere druk op de woningmarkt en meer anderstalige leerlingen. Hij wees op de demografie: in West-Europa en Oost-Azië krimpt de bevolking doordat er minder geboorten zijn dan overlijdens. Voor het eerst in de geschiedenis gebeurt dat in vredestijd. Wil West-Europa de effecten tenietdoen door migratie, dan wordt dat moeilijk want in het oosten en het zuiden van Europa krimpt de bevolking ook.

In zowel Ethiopië als Congo worden evenveel kinderen geboren als in de 27 EU-landen samen, in Nigeria zelfs twee keer zoveel. ‘Als we migratie fors beperken en het geboortecijfer laag blijft, dan zullen we te maken krijgen met een snel krimpende bevolking. Dat is geen aantrekkelijk scenario’, zei Omtzigt. Hij lijkt meer geboorten te willen. Nog iets om over na te denken: hoeveel taken de overheid ook afstootte, de belastingen bevatten meer dan honderd prikkels om gedrag te beïnvloeden.

Omtzigt toonde zich duidelijk etatist: de staat moet actief ingrijpen om problemen te verhelpen. In dienst van de mensen, dat wel. Maar hoewel hij ook vond dat te veel bevoegdheden overgedragen werden aan de EU – die wel degelijk teruggeëist kunnen worden – liet hij zich vaker uit over ‘neoliberalisme’, doorgeschoten marktwerking. Hij noemde vooral boeken van linkse auteurs.