Jurgen Ceder, jarenlang Vlaams-nationaal senator, schreef een origineel boek Beter Begrip. 50 ideeën die je slimmer zullen maken.

Waarom hebben extreme situaties de neiging zich te normaliseren? Waarom wordt een kleine voorsprong gemakkelijk een grote voorsprong? Waarom leidt maatschappelijke vooruitgang naar politiek ongenoegen? Waarom wordt op vergaderingen meer tijd verspild aan triviale dan belangrijke zaken? Waarom houden we vast aan projecten die duidelijk gedoemd zijn? Waarom worden we vaak bedrogen door onze neiging om verhalen op te zetten?

Jurgen Ceder, ooit politiek actief bij VB, werd later N-VA lid.

‘Wie vervelende informatie probeert te onderdrukken, bereikt vaak het tegenovergestelde.’ Kan zijn, maar Bart De Pauw en Conner Rousseau vertellen mij dat je ook niet te snel de aandacht op jezelf mag trekken, vanuit de veronderstelling ‘dat iedereen het toch al weet’.

‘Ik denk dat die twee de vergissing hebben begaan te denken dat ze het verhaal konden sturen via de vlucht vooruit. Allebei probeerden ze de kijker tot sympathie met henzelf aan te zetten, tot medelijden voor wat hen “overkwam”. Bij sommigen lukt dat, maar andere mensen maak je met dat zelfbeklag nog bozer. Achteraf is dat natuurlijk gemakkelijk gezegd, maar ik denk dat je als vuistregel toch een Vlaamse wijsheid moet bovenhalen: als je geschoren wordt, moet je stilzitten.’

Scheermes

‘Het scheermes van Ockham’, wellicht de meest bekende stelling over ons ‘verklarend denken’, is dat het gelijk van de simpele geest?

‘In mijn titel over het scheermes van Ockham gebruik ik de beschrijving die je meestal terugvindt, namelijk dat de eenvoudigste verklaring meestal de juiste is. Een iets exactere definitie: de verklaring met het minste aannames is meestal de juiste. De aanslagen van 9/11 zijn een goed voorbeeld. De officiële uitleg is dat een islamitische terreurorganisatie Amerika heeft aangevallen. Dat is ook de eenvoudigste uitleg, volgens mij ook de enige juiste. Alle andere theorieën moeten beroep doen op complexe scenario’s, met veel veronderstellingen zonder bewijs.’

‘Het is niettemin goed altijd te onthouden dat het scheermes van Ockham slechts een heuristiek, een vuistregel is. Soms is de waarheid gewoon zeer complex, zoals bij klimaatverandering. Bij ideologisch geladen verhalen, die meestal niet gericht zijn op verklaring maar op een wervend effect, zou ik trouwens het gebruik van het scheermes van Ockham niet aanraden.’

‘Organisaties zullen proberen het probleem in leven te houden waarvoor ze de oplossing (denken te) zijn. De toevoeging tussen haakjes is van uw dienaar.’ Is dat wat UNIA en de vakbonden bij Delhaize gemeen hebben?

Het boek van Jurgen Ceder. Te koop bij boeken.doorbraak.be

‘Klopt helemaal. Het is voor UNIA onmogelijk een verslag uit te brengen dat zegt dat het best wel meevalt met het racisme in de samenleving. Het overleven van de organisatie, alsook de job en het aanzien van de bestuurders, is immers afhankelijk van het idee dat racisme een ernstig maatschappelijk probleem blijft. Die gedachte zal men dus kost wat kost in leven houden. Men hoeft daarvoor de waarheid zelfs niet bewust geweld aan te doen. Net als de instellingen die aan armoedebestrijding doen en die daarbij steeds nieuwe vormen van armoede uitvinden, is UNIA zeer inventief bij het vinden van racisme. Zo werd in het verslag van 2022 een “toename van haatspaak” vastgesteld. Dat kan uiteraard zeer eenvoudig door het begrip “haatspraak” ruimer te interpreteren.’

‘De vakbonden doen inderdaad hetzelfde. Dat zijn organisaties die stammen uit de negentiende eeuw en een antwoord waren op de problemen van toen. Vandaag proberen ze krampachtig hun relevantie in stand te houden, bijvoorbeeld door de absurde acties tegen een eigenlijk logische herstructurering van Delhaize. Vakbonden hebben sociaal onrecht nodig zoals mensen zuurstof nodig hebben, ook al moeten ze het zelf uitvinden.’

Racisme

De beschuldiging van racisme is de ‘hamer van Maslow’ van links. Zou het feit dat Abraham Maslow een Jood was daar iets mee te maken hebben?

‘Maslow heeft zijn naam aan het begrip geleend, maar de conclusie dat racisme de “hamer van Maslow” van links is, is van de hand van Douglas Murray, opinieschrijver in The Spectator. Psycholoog Maslow stelde dat wanneer een hamer je enige instrument is, je de neiging hebt om alle problemen als nagels te zien. Het is een vorm van cognitieve vertekening. Murray maakte een analogie met de manier waarop links kijkt naar problemen die te maken hebben met allochtonen. Het is voor links ideologisch onmogelijk om ooit de schuld te zoeken bij de godsdienst, de cultuur of levenswijze van de allochtone groepen.’

‘Het enige instrument dat hen ter beschikking staat om problemen bij allochtonen te verklaren is de beschuldiging van racisme. Als allochtonen een lagere tewerkstellingsgraad kennen, moet dat wel het gevolg zijn van discriminatie. Als ze vaker in de gevangenis belanden, moet dat wel te maken hebben met raciale profilering door politie of discriminatie door de rechtbanken, een beschuldiging die bijvoorbeeld opnieuw werd geuit na het arrest over de dood van Sanda Dia.’

Dat begint te lijken op de ‘wet van Coulter’, maar dat moet je zelf uitleggen.

‘De wet van Coulter verwijst inderdaad ook naar de preutsheid van de pers voor alles wat een ongunstige indruk zou kunnen wekken over allochtonen en minderheden, terwijl ze intussen wel enthousiast alle gebreken der blanken aanklaagt. Denk maar aan de uitspraak van Bert Bultinck dat “racistische stereotypen diep in het Vlaamse DNA zijn ingebakken”.’

‘Ann Coulter, rechtse opinieschrijver, stelde na de terroristische aanslag in San Bernardino vast dat de pers slechts traag en schoorvoetend wilde bekendmaken dat de daders moslim waren en de aanslag religieus geïnspireerd. Ze formuleerde toen een vuistregel: hoe langer de pers er over doet om details te geven over de identiteit van de dader van een aanslag, hoe kleiner de kans wordt dat hij blank of autochtoon is.’

‘Dat fenomeen is niet het resultaat van een complot, maar van journalistieke preutsheid. Twee weken geleden kregen we daar een nog een illustratie van. Bij de steekpartij in Annecy kon de identiteit van de dader niet verborgen blijven omdat een filmpje van het incident snel circuleerde. Toen enkele dagen later een man drie mensen doodstak in Nottingham was er geen filmpje. De Britse pers kende onmiddellijk zijn buitenlands klinkende naam en wist dat het een West-Afrikaan was, maar deed er 24 uur over om die gegevens te melden. Op dat moment was de aandacht al aan het verslappen. De buitenlandse pers, ook de Vlaamse, berichtten er bijvoorbeeld al niet meer over.’

‘Is de afkomst relevant? Soms wel, soms niet, maar in ieder geval relevanter dan bijvoorbeeld de leeftijd van de man, die wel overal werd meegedeeld. Die zwijgzaamheid leidt er trouwens toe dat op sociale media actief wordt gespeculeerd naar de identiteit van de dader en zijn motieven. Je kan dat de mensen niet eens kwalijk nemen.’

Het IKEA-effect, was dat de reclame in je boek?

‘Eerder het omgekeerde, vermoed ik. Uit een onderzoek van Harvard blijkt dat we niet alleen meer emotionele, maar ook meer geldelijke waarde hechten aan iets dat we zelf hebben gemaakt. Mensen bleken bereid meer geld te geven voor een meubel dat ze zelf hadden gemaakt, dan een identiek meubel dat al klaar was.’

‘Als daar enige creativiteit zou aan te pas komen en we een persoonlijke toets zouden kunnen geven, zou dat nog begrijpelijk zijn, maar er is in werkelijkheid slechts één goede manier om een Lego-set of een IKEA-meubel in elkaar te zetten. Het gaat ook in tegen de specialisatie die een essentieel kenmerk van een moderne samenleving is. Ik sukkel twee uur met een meubel dat een vakman in 10 minuten zou kunnen opzetten. De lage prijs is dus blijkbaar niet het enige dat ons duwt naar IKEA — om daar een ergerlijk lang parcours te ondergaan voor je aan de uitgang raakt — maar ook de voldoening van het werk. “Labor leads to love”, was het besluit van de onderzoekers van Harvard.’

Is het Georges-Louis Bouchez of Hadja Lahbib die je geleerd heeft: ‘De wereld ziet er anders uit in een andere taal’?

‘Ik denk dat het niet zozeer hun taal, maar hun politieke cultuur is die Bouchez en Lahbib doet botsen met vooral de Vlaamse zijde in de regering. Je verwijst naar het hoofdstuk over de “wijndonkere zee van Homerus”, dat gaat over de perceptie van kleuren, wat blijkbaar afhankelijk is van de woorden die er in onze taal voor bestaan.’

‘In alle talen is blauw de hoofdkleur die het laatst wordt benoemd, omdat die kleur zeldzaam is in de natuur. Homerus beschreef niets als blauw omdat hij er nog geen woord voor had. Er anders uitzien moet dus bijna letterlijk genomen worden. Ik vond Through the Language Glass, het boek van Guy Deutscher over de verhouding tussen taal en kleurenperceptie fascinerend, maar het gaat niet in op de vele wijzen dat onze taal en woordenschat onze kijk op de wereld figuurlijk beïnvloeden.’

Verhalende vertekening

En tot slot de ‘verhalende vertekening’ van Jurgen Ceder. Ik had er nog nooit van gehoord…

‘Als je “verhalende vertekening” googelt, zal je inderdaad alleen bij mijn boek uitkomen. Ik heb het begrip echter niet uitgevonden, enkel vertaald uit het Engels. Dat moet trouwens niet altijd een letterlijke vertaling zijn. In het Engels heeft men het zowel over “narrative bias” als “narrative fallacy”. Het eerste een neiging, het tweede de vergissing als gevolg van die neiging.’

‘Met “vertekening” zit ik halfweg tussen die twee. Het verwijst naar onze menselijke neiging om patronen, in het bijzonder oorzakelijke verbanden, te zoeken in een veelheid van feiten. Die draad die we er doorheen weven, heeft het voordeel dat we de feiten beter kunnen onthouden en dat we ook snel kunnen reageren, want die verbanden zullen ook vaak een belangrijke boodschap inhouden. Als er één inbraak in je straat gebeurt, kan dat toeval zijn. Als er vijf gebeuren in een maand tijd, kan je maar best een alarminstallatie laten plaatsen.’

‘We doen aan verhalende vertekening wanneer we daar te ver ingaan. Dit is het laatste en ook het langste hoofdstuk uit mijn boek omdat het nooit in mijn korte columns was opgenomen. Ik kon mij dus uitleven. De meeste voorbeelden in dat hoofdstuk gaan over interpretatie van de geschiedenis, waar we teveel de neiging hebben grote verhalen te zoeken in gebeurtenissen die in werkelijkheid gestuurd worden door chaos, toeval en de kleinmenselijke eigenschappen van de personen die sleutelposities bemannen. Eigenlijk is dat best een ontnuchterend gegeven.’

‘In mijn boek heb ik het ook over het scheermes van Hanlon, de vuistregel die ook Goethe formuleerde, die zegt dat onbekwaamheid en andere kleinmenselijke gebreken meer kwaad veroorzaken dan kwaadwilligheid. Ik krijg soms van vrienden de kritiek dat ik het bestaan en de impact van boosaardige agenda’s onderschat. Is dat naïef? Ik ben er niet van overtuigd dat het besef van de grote rol van toeval en kleinmenselijkheid een optimistischer wereldbeeld inhoudt.’

Abraham Maslow

Jurgen Ceder: ‘Bouchez en Lahbib botsen door hun politieke cultuur met Vlaamse zijde’