Met prijzen die de pan uit swingen ligt de energiediscussie weer volop op tafel. Gas, benzine, diesel, huisbrandolie, maar ook hout en elektriciteit worden stilaan voor veel mensen en gezinnen onbetaalbaar. Onze politici en bestuurders lanceren plannen en ideeën, maar die zetten weinig zoden aan de dijk. Vaak blijken ze niet realistisch te zijn of staan ze lijnrecht tegenover de visie die vanuit Europa wordt opgelegd.

Prof. milieueconomie Johan Albrecht is verbonden aan de UGent en als senior fellow aan de liberale denktank Itinera, waar hij zich focust op energie en gezondheid. Hij publiceerde al verschillende bijdragen over het energievraagstuk. ‘Het ontbreekt ons beleid aan een visie op lange termijn’, stelt Albrecht. ‘Dat merk je niet enkel in het dossier van de energietransitie en de bevoorradingszekerheid, maar ook in het algemeen bij de begroting. Het is hoog tijd dat we ons concentreren op de decarbonisatie van onze energievoorziening op een manier die voor iedereen betaalbaar is, zowel voor gezinnen als voor de industrie.’

Europese keuze voor vrije markt

De prijzen voor energie zijn de laatste weken onrustwekkend gestegen. Plots is het alle hens aan dek en komen verschillende partijen met voorstellen af. U ziet hier vooral steekvlampolitiek in?
‘Ik zie vooral veel eigenaardige voorstellen waarbij men wil springen zonder te weten waar te landen. Het voorstel om energieleveranciers de rol van kredietverstrekkers te laten opnemen bij renovaties (van CD&V, WM) is daar een voorbeeld van. Het lijkt alsof er niet goed is nagedacht over de verstrekkende gevolgen van zo’n plan.’

‘Wat ik wil benadrukken, is dat we in Europa vanaf de jaren 90 hebben gekozen voor de liberalisering van de energiemarkt. Daar hebben we de keuze gemaakt om de prijzen van zowel gas als elektriciteit te laten bepalen door de markt, door vraag en aanbod, dus. De bedoeling van dit Europees project was om zo te zorgen voor meer aanbod, meer concurrentie en uiteindelijk betere prijzen voor de consumenten en onze bedrijven.’

‘Tot in de jaren 80 werden de prijzen in elk land gereguleerd door de overheid. Elk land op zich had langetermijncontracten met leveranciers. Dat systeem is vervangen door het vrijmaken van de markt. Daardoor zijn de groothandelsprijzen variabel geworden. Wanneer die zeer laag zijn, klaagt niemand. Bij het begin van de coronacrisis zagen we negatieve prijzen voor olie op de termijnmarkten. Dat vertaalde zich in lage prijzen aan de pomp. Toen was iedereen tevreden.’

‘Nu hebben we extreem hoge prijzen op de groothandelsmarkten. We zien een overreactie in de markt, waar ook wel een speculatief element aan zit. Die prijzen gaan terug normaliseren, alleen kan niemand voorspellen wanneer dit gaat gebeuren. Onze overheden hebben er samen voor gekozen dat de groothandelsprijzen een zekere mate van variabiliteit vertonen. Dat was een politieke keuze, en die schommelingen zijn daarvan het gevolg.’

Te vette energiefactuur

Groothandelsprijzen zijn één zaak, de prijs die de consument betaalt is een andere…
‘De retailprijs, de prijs voor het gezin en het bedrijf, bevat naast de prijs van het product, een aantal andere componenten, zoals netwerkkosten en belastingen. Voor elektriciteit komen daar de subsidies voor hernieuwbare energie bij. We weten al lang dat de prijzen voor stroom net door die fiscale druk en de netwerkkosten in ons land zeer hoog zijn. In Nederland liggen die 40% lager voor hetzelfde product, zo blijkt uit de analyse van Eurostat. De Nederlanders kunnen nochtans niet goedkoper elektriciteit produceren of aankopen, want zij zitten in dezelfde markt als België. Dat verschil zit in de tariefstructuur. Wij hebben een veel te vette elektriciteitsfactuur.’

‘Dit gegeven is niet nieuw. Ikzelf schreef daar tien jaar geleden al over. Onze elektriciteitsfactuur is verworden tot een belastingbrief die nog weinig te maken heeft met het onderliggende product. Dat besef is stilaan algemeen doorgedrongen. Minister voor Energie Tinne Vander Straeten (Groen) wil verschillende componenten die er niet in thuis horen, uit de factuur halen. Alleen duurt het vrij lang om die plannen uit te voeren. Dat is te wijten aan het feit dat je die kosten moet onderbrengen binnen de algemene begroting. Zoals u weet zitten we met een begrotingsproblematiek van formaat. Politici staan niet te springen om daar nog een schepje bovenop te doen.’

Verschuiving lasten richting gas

Dat geldt voor elektriciteit. Hoe zit het met de gasfactuur?
‘Voor gas liggen de zaken anders. Daar is de fiscale component evenals die van de netwerkkosten lager. Maar daar wil ik bij opmerken dat tot voor kort de analyse was dat we naar elektrificatie van onze algemene energiebehoeften voor verwarming, mobiliteit en industriële processen moeten evolueren. Daarom moet net de elektriciteitsfactuur verlicht worden. Zo kan je werken aan een betaalbare oplossing voor de klimaatverandering, want te hoge prijzen tasten de bereidheid om over te schakelen aan. Het is dan te gek om gas te promoten door prijscorrecties. Ik kan me wel vinden in een verschuiving van lasten richting gas ten voordele van elektriciteit.’

‘Uiteindelijk blijft de grote prioriteit dus dat de factuur voor elektriciteit afgeslankt wordt. Maatschappelijk is dit ook belangrijk, want op dit moment betalen zowel de hoge als de lage inkomens in dezelfde mate de netwerk- en subsidiekosten. Wanneer je dit in de algemene begroting onderbrengt, dragen de hogere inkomens een groter deel van die lasten, wat sociaal gezien logischer is. Daar moet zo snel mogelijk werk van worden gemaakt.’

Sociaal beleid loskoppelen van energiebeleid

Momenteel is daar niet direct sprake van. Er wordt eerder geschermd met de uitbreiding van het sociaal tarief en een verlaging van de btw.
‘Het sociaal tarief kan je voor de laagste inkomens eventueel zelfs uitbreiden met een selectief instrument om tijdelijk bij te springen. Dat valt relatief gemakkelijk te organiseren en lijkt me zinvoller dan een btw-verlaging, wat een complexe en dure maatregel is. Overigens krijgen daardoor ook de hoge inkomens goedkope stroom, en dat schiet het sociale doel toch ver voorbij.’

Het sociaal tarief ligt vanuit Europa onder vuur. Daar wordt al langer gepleit om sociale maatregelen weg te trekken uit het energiebeleid en die onder te brengen waar ze thuishoren: bij welzijn. In dat kader zou je kunnen stellen dat het begrip energiearmoede nergens op slaat. Mensen in armoede worden steeds met een ruimere problematiek geconfronteerd.
‘Ik ben het daar mee eens. Het sociaal tarief is een historische anomalie en zou best uitdoven om opgenomen te worden in een algemeen sociaal beleid dat de lagere inkomens ondersteunt. Die hebben niet enkel problemen met de energiefactuur. Deze gezinnen betrekken vaak ook kwalitatief slechtere woningen met vochtproblemen die de gezondheid niet ten goede komen. Door hun precaire financiële toestand stellen ze vaker gezondheidszorg uit.’

Nodeloos ingewikkeld

‘Uiteindelijk gaat dit over veel complexere problemen. Het lijkt me logischer die op een uniforme manier aan te pakken met één aanspreekpunt . Van daaruit kan je dan de verschillende noden lenigen. Steunmaatregelen versnipperen over verschillende departementen maakt de oplossing nodeloos ingewikkeld. Voor energie zorgt dit voor een te complexe administratie met ingewikkelde informaticatoepassingen, waardoor er risico ontstaat op dubbeltellingen en oneigenlijk gebruik van sociale maatregelen.’

‘Ik zie die versnippering liever verdwijnen en vervangen worden door een sterk sociaal beleid met één loket waar alle problemen worden samengebracht. Het opleggen van sociale maatregelen aan de energieleveranciers verstoort de markt te veel, waardoor de concurrentie niet of te weinig kan spelen. Het klinkt nobel om iets te doen aan de energiefactuur, maar die is slechts een onderdeel van een veel groter probleem. De huidige toestand met sociale tarieven is zeker niet de meest efficiënte manier om dat grotere probleem aan te pakken.’

Denken in functie van Europese markt

De last om sociaal te corrigeren leg je dus beter niet bij de energieleveranciers?
‘Die opgelegde complexiteit verhoogt de drempel voor nieuwe of kleinere spelers om in te stappen in de markt. Het is een hele uitdaging om een representatieve en leefbare klantenportefeuille uit te bouwen. Zij worden dan ook nog eens geconfronteerd met verschillende regelgeving in de drie gewesten. Dat alles maakt het nodeloos complex voor energieleveranciers, terwijl het over een banaal, homogeen product gaat : een kilowattuur.’

‘Uiteindelijk blijven enkel de grootsten over, want die hebben het kapitaal en de kennis om met die complexiteit om te gaan. Je ziet dit al in Brussel, waar nog slechts twee spelers de privégebruikers bedienen. Op die manier kan een liberalisering van de markt, zoals initieel vooropgesteld, niet functioneren.’

Hoor ik u pleiten voor een herfederalisering van het energiebeleid?
‘Ik denk persoonlijk dat we beter leren denken in functie van een Europese markt, waarbij Europese richtlijnen hard worden afgedwongen. Al de rest kan dan in de vuilbak verdwijnen. Dat zou enorm veel efficiëntiewinst opleveren. Ik spreek dan wel enkel over de productie en de organisatie van de groothandelsmarkt. Distributie en de vertaling naar maatschappelijke impact moet je nationaal blijven bekijken en corrigeren. Maar dat gebeurt best via sociaal beleid. Het zuivere energiebeleid moet je niet belasten met sociale correcties.’

Openhouden reactoren: discussie in de marge

Een ander heikel thema dat maar niet wil verdwijnen: de kernuitstap…
‘Het is destijds een politieke keuze geweest van Verhofstadt I om na 40 jaar uit kernenergie te stappen. Dat heeft voor- en nadelen en daar kan je eindeloos over doorbomen, maar ergens moet het beleid een keuze maken.’

‘Wat bij mij het sentiment tegenover het nucleaire negatief heeft doen omslaan, is dat de beschikbaarheid van onze centrales door alle problemen van de afgelopen jaren ondermaats was. U kent de problemen met scheurtjes en betonrot. Dan had je ook nog het incident met de sabotage in Doel. Na zeven jaar onderzoek is daar geen schuldige gevonden. We weten zelfs niet of de daders nog in de centrale werken. Dat zijn geen hartverwarmende vaststellingen.’

‘Uiteindelijk is de discussie over het al dan niet openhouden van die twee reactoren, die twee gigawatt leveren, na 2025 weinig relevant. Dat gaat over drie procent van onze toekomstige energiebehoefte. We mogen niet uit het oog verliezen dat Europa van ons verwacht dat we tegen 2030 een reductie voor CO2 van 50% realiseren. Dát is de grote uitdaging waar we nu zelfs niet over praten, omdat we blijven doordrammen over die twee reactoren. We moeten mentale ruimte creëren om de decarbonisatie van de industrie en ons gebouwenpark met spoed aan te pakken. Daar moesten we eergisteren al in volle vaart mee gestart zijn.’

Gebrek aan langetermijnvisie

Veel nutteloze discussie over die twee oude reactoren, dus. Maar als het over het terugdringen van de CO2-uitstoot gaat, kan kernenergie toch een deel van de oplossing zijn? Wij hadden in dit land een grote traditie op het gebied van nucleaire spitstechnologie. Die lijkt verloren te gaan en we zijn steeds minder betrokken bij de innovatie op dat terrein, terwijl die onze afhankelijkheid van buitenlandse leveranciers van gas of stroom aanzienlijk zou verminderen.
‘Daar kan ik u in bijtreden. Als rijk land met een enorme traditie op het gebied van nucleair onderzoek zijn we het onszelf intellectueel verplicht om die ontwikkelingen op te volgen. Indien daar de komende jaren een opportuniteit zou opduiken, moeten we op die kar kunnen springen. We moeten ons wetenschappelijk onderzoek op peil houden en daarin durven investeren.’

‘Door alles hier te sluiten en alle kennis te laten verdwijnen, kunnen we in de toekomst geen evaluatie meer maken van wat er gebeurt op het gebied van innovatieve reactordesign. Maar dat is een andere discussie, die niet zozeer te maken heeft met de bevoorradingszekerheid na 2025.’

Het zegt wel alles over het gebrek aan langetermijnvisie… De politiek denkt niet verder dan de volgende verkiezingen.
‘Ach, dat is een oud zeer. Dat blijkt ook uit onze begrotingssituatie. We kijken daar evenmin verder dan de volgende begrotingsronde…’

‘Maar het stiefmoederlijk behandelen van eigen innovatief onderzoek getuigt inderdaad niet van veel vooruitziendheid. Dat is onvergeeflijk, zeker omdat we steeds konden beschikken over het menselijk intellectueel kapitaal. Investeringen in fundamenteel wetenschappelijk onderzoek op het nucleaire domein worden afgebouwd, ook aan de universiteiten. Wanneer diegenen die deze materie nog beheersen op pensioen zijn, zitten we met een grote lacune. Dat is jammer, want hierdoor gaan we in de toekomst niet meer beschikken over de juiste mensen die het potentieel van nieuwe types reactoren kunnen evalueren. Het klopt dat we daar ongelofelijke kansen laten liggen.’

Aleida Guevara

Prof. Johan Albrecht: ‘Sociale maatregelen opleggen aan energieleveranciers geen goede oplossing’

De melancholie van links