Momenteel heeft iedereen de mond vol van ‘sensitivity reading‘, zeg maar censuur. Het zijn ook niet alleen buitenlandse boeken (van Dahl, Fleming, Rowling, …) die geviseerd worden. Ook in Vlaanderen viel de eer al te beurt aan Mattias Desmet. Er zijn verschillende vormen van cancelling en censuur. Denk maar even terug aan wat er het oeuvre van Jef Geeraerts aangedaan is.

In memoriam

Er lijkt een vloek te rusten op Gangreen 1: Black Venus van Jef Geeraerts. In 1969 kreeg het boek de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Proza. De Fransdolle volksvertegenwoordiger Guy Cudell had toen al onmiddellijk kritiek op de toekenning van een Belgische prijs aan een ‘racistisch en kolonialistisch’ werk en nog datzelfde jaar werd het geconfisqueerd in het kader van een klacht tegen een Brusselse boekhandel over openbare zedenschennis.

Het parket verklaarde de klacht echter zonder gevolg.

Na het overlijden van Jef Geeraerts werd het boek toegevoegd als 51ste boek op de canon van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (KANTL).

Maar het is nu bijna drie jaar geleden dat deze KANTL het boek weer van de lijst heeft geschrapt wegens ‘misselijkmakend’.

Na de gefundeerde kritiek van onder andere Paul Cordy (Kroniek van een aangekondigde schrapping) en Jurgen Pieters (Misselijkmakend) op het schrappen van Gangreen destijds, wil ik, omdat we nooit akkoord mogen gaan met dergelijke censuur, graag ook een paar inhoudelijke aspecten van dit stilistische meesterwerk belichten.

Evergreen 1 — Black Venus Matters

Jef Geeraerts bezet een unieke plaats in de Nederlandstalige literatuur. Hij begon te schrijven uit noodzaak, als therapie, nadat hij zwaargewond en met een knoert van een als bewustzijnscrisis verpakt posttraumatisch stresssyndroom uit Congo was gevlucht voor de chaotische gevolgen van de onafhankelijkheid (nu 60 jaar geleden).

Hoewel hij al een diploma licentiaat in de Politieke en Administratieve Wetenschappen op zak had, ging hij in 1962, op 32-jarige leeftijd, Germaanse filologie studeren aan de Vrije Universiteit Brussel. Tijdens die studentenjaren schreef hij al een paar boeken, waaronder het bekroonde Ik ben maar een neger. Maar hij las vooral Henry Miller en Ernest Hemingway en ontwikkelde een gebalde stijl om zijn boodschap in te verpakken.

Later werd Geeraerts, met romans als Diamant, De ambassadeur en De zaak Alzheimer veruit de beste misdaadschrijver die ons land ooit gekend heeft.

Kritisch voor de kolonisering

Gangreen 1: Black Venus barst uit als een ‘stream of consciousness’, als een koortsdroom van het personage van Jef Geeraerts, bijgenaamd Mambomo.

Deze stijl is voornamelijk beïnvloed door auteurs als Louis-Ferdinand Céline (Reis naar het einde van de nacht) en Joseph Conrad (Hart der duisternis). Bij Céline, meer bepaald in hoofdstukken X tot XIV, gaat hoofdpersonage Bardamu aan de slag in de rubberontginning in de Franse kolonie Kameroen. Hij zegt: ‘Inlanders werken eigenlijk alleen maar als ze afgeranseld worden, zoveel waardigheid hebben zij tenminste nog, maar blanken, al heel wat beter afgericht door hun openbaar onderwijs, doen het uit zichzelf.’ Die kijk op de beschaving heeft hij gemeen met Geeraerts.

Op een literaire manier gaat Geeraerts kritiek op z’n thuisland verpakken in beschrijvingen van de inheemse bevolking: ‘De blanke wet maakt de blanke man tot een kind.’ Geeraerts ondervindt dat beschaving allerlei toegevingen en beperkingen vereist en noemt z’n personage zelfs een ‘betaalde knecht van het kapitalisme’. Hij heeft het met de ironie die als een rode draad door het boek loopt, over zijn ‘grootse taak van beschaver der primitieve volkeren’. Hij weet dat de westerse beschaving onvermijdelijk in conflict zal komen met elke vorm van kolonisering. Als een losgeslagen ‘Bad Lieutenant’ geeft hij zelf het slechte voorbeeld aan de inboorlingen. Belgen zijn: ‘volgevreten kleine burgers, zelfgenoegzaam, geborneerd en zwelgend in hun geborgenheid’.

Tegelijk is hij een van de eersten die er de barbaarse praktijken zoals foltering en vrouwenbesnijdenis aan de kaak stelt. En los daarvan zet hij ook zijn in België ontstane antiklerikalisme door.

Vrouwen

Het vaakst wordt hij afgerekend op, en ook letterlijk veroordeeld omwille van, z’n beschrijvingen van vrouwen. Nochtans neemt hij zichzelf hierbij allesbehalve ernstig. Al wat hij over zwarte vrouwen schrijft, doet hij ook met blanke vrouwen (‘geremde, huiselijke, frigide, platte vrouwen’) en omgekeerd. Bovendien konden dergelijke passages een paar jaar later gerust ook door Charles Bukowski (Vrouwen) geschreven zijn.

Geeraerts’ personage toont zich ook in daden bekommerd om het lot van de zwarte vrouw. Zijn weigering om een concessie toe te staan aan de missie van Boyange wordt afgestraft met zijn overplaatsing, terwijl zijn vriendin Mbala op verzoek van de missieoverste, als heidense vrouw, de gifproef moet ondergaan en sterft. Hij kraakt.

Onvergetelijk zijn ook de scènes waarbij het personage zichzelf in vraag stelt met hilarische zelfspot. Zo gaat hij een vermeende schaamluis te lijf met een DDT-spuit met alle branderige gevolgen van dien.

Wereldliteratuur

Al kort na verschijnen van Black Venus, werd Geeraerts om zijn literaire kwaliteiten geprezen, in binnen- en buitenland. Marnix Gijsen: ‘Een Belgische Max Havelaar die Henry Miller soms de broek afdoet, in beide Nederlanden iedereen in de schaduw stelt met een adembenemend demonisch meesterstuk en mocht hij dit in het Engels geschreven hebben, op slag wereldberoemd zou zijn.’

Ook Henry Miller haalde de loftrompet boven: ‘an explosion of color, sound and primal feelings’ en ‘It is a tremendously open, uncensored look into his own and his country’s soul.’
(‘een explosie van kleur, geluid en oergevoelens’ / ‘Het is een enorm open, ongecensureerd kijkje in zijn eigen ziel en die van zijn land’)

Verbod?

Aan al degenen die na Fawlty Towers en Little Britain nu ook luidop dromen van een verbod van dit boek, kunnen we bij voorbaat stellen dat er unanieme rechtspraak is die in de literatuur een duidelijk onderscheid maakt tussen de auteur en het personage. Zie hiervoor de rechtszaak waarin Ann Demeulemeester er niet in geslaagd is de roman Uitgeverij Guggenheimer uit 1999 van Herman Brusselmans te laten verbieden of de bewuste belediging te laten schrappen ofschoon deze passage volgens de rechter wel degelijk schadelijk was voor haar ‘reputatie en integriteit’.

Ondanks de selectieve verontwaardiging van de KANTL-jury blijft Black Venus een onmisbare geschiedenisles die niets aan literaire relevantie heeft ingeboet. Nog steeds een must na de 60ste verjaardag van de onafhankelijkheid van Congo en de vlucht vooruit die koning Filip heeft genomen om z’n kroonjuwelen te vrijwaren van herstelbetalingen.

Een tijdsdocument van veel hoger niveau dan de beschamende passages recentelijk op zondagavond. Het verhaal van Vlaanderen onwaardig.

Koninklijk

Tot slot nog dit. Gelet op de koninklijke betrokkenheid bij de uitbuiting en mishandeling van de Congolese bevolking, zou ik de academie bij dezen willen adviseren eerst het woord koninklijke om die reden uit hun naam te schrappen. Dat zou het geheel al iets meer geloofwaardig maken. Het genie Jef Geeraerts hoef je niet te koppelen aan een misdadiger als Leopold II de Belgique van België.

Ann Demeulemeester

Gangreen of evergreen?

Joël De Ceulaer begrijpt vrijheid van meningsuiting niet