In zijn vorige boek De Kleermaker van Auschwitz vertelde Dirk Verhofstadt het wedervaren van Ide Kartuz, de grootvader van David Van Turnhout die samen met hem het boek schreef. Verhofstadt maakte van de zoektocht naar sporen van Kartuz gebruik om heel veel context te geven over minder gekende aspecten van de Holocaust, zoals de massamoorden op Joden in bezette steden en dorpen waar ze eeuwen vreedzaam samengeleefd hadden met de plaatselijke bevolking. Op die manier oversteeg het boek de anekdotiek van een individueel verhaal. Vooral de diepgaande research van Verhofstadt over minder bekende concentratiekampen maakte dit boek bijzonder waardevol.

Verhofstadt past dezelfde techniek nu weer toe met Chef-kok in IG Auschwitz: De geschiedenis van Willy Van Paemel en IG Farben dat hij samen schreef met Annie Van Paemel, dochter van het hoofdpersonage. Zij las na het overlijden van haar ouders brieven die haar vader vanuit nazi-Duitsland naar huis had gestuurd. Haar moeder had het pakket in een kast bewaard, maar er nooit over gesproken. Van Paemel was zo onder de indruk van haar lectuur dat ze Dirk Verhofstadt na een lezing aansprak. Die begreep onmiddellijk het belang ervan, met dit boek als resultaat.

Kok in Auschwitz

Het relaas van Willy Van Paemel is uitzonderlijk omdat hij als kok tewerkgesteld werd, niet in het concentratiekamp van Auschwitz zelf, maar wel in een kamp bij de gigantische chemische fabriek van IG-Farben die zich een paar kilometer verder bevond bij het dorp Monowitz.

Rond Auschwitz waren een veertigtal bijkampen. Daarover is veel minder onderzoek gebeurd dan over het dodenkamp en bestaan weinig getuigenissen. Net zoals hij dat met de kleermaker van Auschwitz deed, gebruikt Verhofstadt chef-kok Van Paemel als leidraad in een veel groter verhaal : een bijzonder grondig en goed onderbouwd onderzoek over de manier waarop de Duitse chemische industrie verweven was met het nazi-regime. Verhofstadt gaat terug naar de Eerste Wereldoorlog om aan te tonen dat ook toen al de Duitse industrie zich volledig inpaste in de oorlogsmachine. Zonder de synthetische stoffen en gifgas dat Duitse fabrieken leverden, zou het Duitse leger het geen vier jaar volgehouden hebben.

Immorele Win-Win

In het begin van de jaren dertig weerstaan sommige grote bedrijven aan de druk van de nazi’s om Joodse werknemers te ontslaan. Maar de chemische industrie, die zich in IG Farben verenigd heeft, gaat uiteindelijk overstag. Joden worden weggestuurd en de nazipartij NSDAP krijgt enorme financiële middelen toegeschoven vanuit IG-Farben. Over de manier waarop Hitler de grote Duitse industriëlen verleidde, schreef de Franse auteur Eric Vuillard het even korte als indrukwekkende L’Ordre du Jour, waarmee hij in 2017 de Goncourt-literatuurprijs won.

Snel ontstaat een even perfecte als totaal immorele win-win situatie tussen de financiële belangen van de industrie en de onstilbare veroveringsdrang van de nazi’s. IG Farben levert alles wat het leger van Hitler nodig heeft. Daar krijgt het niet alleen heel veel geld voor, maar het mag ook de interessante bedrijven kosteloos inlijven in de landen die bezet worden door de Wehrmacht.

IG-Farben in Auschwitz

Maar om de megalomane droom van Hitler mogelijk te maken die de verovering van Rusland is, moet de al gigantische productie van IG Farben nog opgedreven worden. En daar zijn nieuwe fabrieken voor nodig. Vlak bij het in Polen gelegen concentratiekamp van Auschwitz werd een enorm industrieel complex gebouwd. Errond kwamen barakkenkampen voor Poolse en andere werknemers, krijgsgevangenen maar ook onderafdelingen van het beruchte vernietigingskamp.

Uiteindelijk zouden 25.000 mensen deze beproeving niet overleven. IG Farben gebruikte de Joden als slaven, die zich letterlijk dood moesten werken. Het bedrijf had zich meteen perfect ingepast in de nazi-logica van ‘Vernichting durch Arbeit’. Bayer, een onderdeel van IG-Farben, kocht zelfs Joodse gevangenen om experimenten met geneesmiddelen uit te voeren. Die hadden bijna altijd fatale gevolgen.

Zyklon

Wie het helse werk niet meer aankon, werd naar Birkenau teruggestuurd om er vergast te worden. Dat gebeurde met het Zyklon-gas, geproduceerd door een bedrijf in handen van IG Farben, en waarvan de nazi’s steeds meer nodig hadden om hun moordplannen op industrieel niveau te kunnen uitvoeren. Meer dan 7.000 Joodse slaven van IG-Farben werden vergast in Birkenau. De nazibeulen dumpten de as van hun gecremeerde slachtoffers in een rivier waarvan het water gebruikt werd in de fabrieken van IG-Farben. Zo werd de demonische cirkel rondgemaakt…

Het was in dat hallucinant universum dat Willy Van Paemel als verplicht tewerkgestelde terecht kwam en aan de slag moest als kok voor bijna 3.000 man. Hij was naar Auschwitz vertrokken zonder te weten waar hij zou terecht komen. Van Paemel leidt er een vrij comfortabel leven. Hij mag het kamp verlaten en naar de bioscoop in de stad gaan waar hij met een kritisch oog naar de oorlogspropaganda van Goebbels kijkt. Er worden zelfs sportwedstrijden georganiseerd. Het is de verdienste van Verhofstadt dat hij met zin voor detail de even gruwelijke als absurde wereld van Auschwitz III-Monowitz beschrijft. Op een paar kilometer van de hel van Birkenau waar elke dag duizenden Joden vergast worden, speelt een ploeg van tewerkgestelde Vlamingen een voetbalmatch tegen elf SS-ers.

August Borms

Willy Van Paemel leest in een exemplaar van Volk en Staat dat de Vlaamse collaborateur August Borms samen met zijn dochter op bezoek is geweest in de fabrieken van IG-Farben en er zeer enthousiast over is en ‘er gul ontvangen werd’. Maar Van Paemel weet waarop dat industrieel ‘succes’ gebaseerd is. Hij kan en wil niet naast de verschrikkelijke realiteit van de Duitse moordmachine kijken, als hij ziet hoe Joodse gevangenen in de meest verschrikkelijke omstandigheden als slaven aan nieuwe fabrieken bouwen.

Hij begrijpt ook snel dat de vreselijk stinkende geur die over het hele gebied hangt het resultaat is van de niet-aflatende crematies van het kamp van Birkenau. Hij probeert uitgemergelde Joden te helpen door in afvalbakken etensresten te verbergen. Tegelijk moet hij soms feestmaaltijden klaarmaken voor uitgelaten SS-officieren die zich na hun moorddadige dagtaak laven aan Franse champagnes.

Uit liefde naar Auschwitz

Een ander uitzonderlijk element van het verhaal van Willy Van Paemel is dat zijn vriendin Yvonne Schollen hem zozeer mistte dat zij hem als vrijwillig tewerkgestelde achterna reisde. Willy zelf had lang vergeefs gepoogd om verlof te krijgen, maar dat werd hem nooit toegestaan omdat zijn positie als kok onmisbaar was en gevreesd werd dat hij niet naar Polen zou terugkeren. Yvonne wist uiteraard niet wat wij nu weten over haar bestemming. Samen met Willy slaagde ze erin de oorlog te overleven.

De laatste maanden waren bijzonder chaotisch na de ontruiming van Auschwitz onder druk van het oprukkende Rode Leger en de geallieerde bombardementen. Tot het allerlaatste moment zetten de verantwoordelijken van IG Farben Joodse gevangenen in bij absurde herstelwerken terwijl ze zelf compromitterende papieren vernietigden.

Proces van Neurenberg

Tijdens het proces van Neurenberg pleitten de bazen van IG-Farben zich volledig vrij van iedere schuld. De duidelijke bewijzen dat ze bewust hadden meegedraaid in de moordmachine van de nazi’s ontkenden ze staalhard. Ze kwamen er met lichte straffen vanaf. De meesten werden snel opnieuw ingeschakeld in de Duitse industrie. De Amerikaanse aanklager DuBois was hier zo over verontwaardigd dat hij later in een boek schreef dat de Duitse ‘industriëlen hun handen doelbewust in het bloed gewassen hadden’.

Verhofstadt zet hun zware criminele feiten tegenover de bijzonder lichte straffen. Hij verklaart dit door de veranderende tijdgeest, door de toenemende spanning tussen oost en west. Op het beslissende moment van het proces hadden de Sovjets Berlijn geblokkeerd. De Koude Oorlog was begonnen. Een dag later zouden de Amerikanen hun legendarische luchtbrug beginnen om de westerse delen van de voormalige hoofdstad van het Duitse Reich te redden.

Happy End

Willy en Yvonne waren na een bewogen tocht, waarbij ze zelfs een tijd gescheiden werden, naar België teruggekeerd. Een happy end dus voor het koppel, dat snel trouwde en kinderen kreeg. Maar de brieven en het dagboek van Willy, de fysieke herinneringen aan de oorlogsjaren, verdwenen in een kast. Gelukkig haalde hun dochter Annie ze uit de vergetelheid. Maar het is vooral de duiding van Dirk Verhofstadt die aan dit persoonlijke wedervaren een grotere dimensie heeft gegeven.

In die mate zelfs dat Chef-kok in IG Auschwitz meer dan een zeer volledige introductie is geworden over de diabolische band tussen de Duitse chemiebazen en de nazi’s. De vele voetnoten verwijzen naar een indrukwekkend bronnenmateriaal. Door de kwaliteit van zijn onderzoek krijgt dit boek van Dirk Verhofstadt de allure van een standaardwerk over een aspect van de Holocaust dat tot op heden, zeker in ons taalgebied, onvoldoende aandacht kreeg.

Annie Van Paemel

Dirk Verhofstadt: persoonlijke verhalen rond de Holocaust

Chef-kok in Auschwitz