Amper vijf stemmen in de speling. Hadden de Bulgaarse socialisten op het laatste ogenblik hun watervrees overwonnen, wat ze van plan waren, en zich onthouden of tegengestemd, dan had Ursula Von der Leyen mogen fluiten naar haar mandaat als eerste vrouwelijke voorzitter van de Europese Commissie. Angst voor verandering, dat heeft ertoe geleid dat het Europees Parlement toch maar koos voor een voortzetting van de macht der traditionele partijen. Net door interne dissidenties raakte Von der Leyen ternauwernood met de hakken over de sloot verkozen.

Spitzenkandidaten weggeveegd

Zo stemde Pascal Arimont van de EVP tegen het weinig democratisch gedrag van de Europese Raad die de afspraak om de Spitzenkandidaat van de grootste partij voor te dragen, in casu Manfred Weber, naast zich neerlegde. ‘Es bleibt ein Skandal’, stelt Steffen Dobbert mismoedig in Die Zeit. ‘Die EU (…) hat ihre Bürger getäuscht.’ Wekenlang hebben Weber en Timmermans Europa afgereisd, TV-debatten gehouden, de degens gekruist. ‘Doch am Ende bekommt den Job eine Person, die Anfang Juni die wenigsten der 500 Millionen Bürger überhaupt kannten’ [Toch valt de job uiteindelijk iemand toe die weinigen van de 500 miljoen burgers überhaupt kenden].

Le Figaro reageert niet minder zuur. De grootste vergissing van de 28 lidstaten is ‘d’avoir balayé trop vite et parfois sans grand ménagement les Spitzenkandidaten, sans prendre la mesure des conséquences de cet abandon dans un Parlement bien plus morcelé qu’il y a cinq ans’ [al te snel en soms zonder veel zorg de Spitzenkandidaten buiten te vegen, zonder zich rekenschap te geven van de gevolgen van dit verlaten voor een Parlement dat nog verdeelder is dan vijf jaar geleden]. Het grootste probleem voor Von der Leyen is de vrijwel eindeloze lijst beloften die ze gedaan heeft met budgetten te onderbouwen en te realiseren. ‘Scheitert sie, scheitert mehr als nur die Karriere einer Spitzenpolitikerin. Auf dem Spiel steht die Glaubwürdigkeit der EU’ [Als zij faalt, faalt er meer dan de carrière van een vooraanstaande politica. Op het spel staat de geloofwaardigheid van de EU].

Zo waren er zeker een vijftigtal socialisten die niet wilden weten van de inmenging van de Raad; vernietigend was de tweet van oud-parlementsvoorzitter Martin Schulz: ‘onze zwakste minister volstaat blijkbaar om de Commissie te leiden’. Achteraf toonde Kathleen Van Brempt zich alsnog opgelucht dat ze het net haalde. ‘Het signaal van het Parlement is aangekomen, maar wij willen aan het werk. Liever dit dan volslagen verwarring’.

Ein Sieg von Orbán & Co. Sie haben Timmermans verhindert, der für Rechtsstaatlichkeit steht. Die Regierungschefs dealen etwas aus, der Spitzenkandidatenprozess ist tot. Von der #Leyen ist bei uns die schwächste Ministerin. Das reicht offenbar, um Kommissionschefin zu werden.

— Martin Schulz (@MartinSchulz) July 2, 2019

Zo waren er ook liberalen die zich niet gelegen lieten aan het consigne van de Franse president Macron en fractieleider Dacian Cioloș om Von der Leyen alsnog voluit te steunen. Met 383 stemmen volstond Bulgaarse dapperheid om de Raadskandidate terug naar af te sturen. De woordvoerder van de PS liet me beduusd weten dat de vijf socialisten ’s morgens nog tegen, kort voor de stemming plots ja gingen stemmen. Het zou fraai geweest zijn: de verschuiving had Von der Leyen doen verliezen met één enkele stem. De Raad zou dan nog een maand gekregen hebben om met een nieuwe kandidaat op de proppen te komen.

Conservatieve contrarevolutie

Het parlement had dan kunnen tonen dat het ten volle zijn bevoegdheden, verkregen bij het Verdrag van Lissabon, of in gentleman’s agreement met de andere instellingen, zou uitoefenen. Nu is het gewoon een conservatieve contrarevolutie die heeft plaatgevonden. Het triumviraat van de klassieke ‘Grote Coalitie’, EVP en S&D, nu noodzakelijk uitgebreid met RE (Renew Europe, de voormalige liberale ALDE) omdat anders geen absolute meerderheid tot stand kan komen, heeft de klok teruggedraaid naar typisch Belgische achterkamertjes afspraken. Europa, ik herhaal het, zal Belgisch zijn of niet zijn.

Dat beseft ook Cindy Franssen, kersvers EVP-lid, die de verdediging van Von der Leyen opneemt. ‘Op tien dagen tijd kon ze natuurlijk geen programma uitwerken, maar ze maakt ruimte door aan ons initiatiefrecht te werken’. Maar het excentrieke parlementslid Martin Sonneborn, een Duits satiricus van Die Partei (Niet-Ingeschreven), gooide het Von der Leyen ongezouten voor de voeten: ‘U bent zo’n Duits ministertje, maar je zit wel in aardig gezelschap. Mijnheer Borrell, de “buitenlandminister” — even vergeten 300.000 euro aan te geven bij de fiscus. Veroordeeld. Mevrouw Lagarde, ECB — 400 miljoen overheidsgeld verduisterd. Veroordeeld. Mijnheer Michel, kan niet eens een regering bijeenhouden, nu president van Europa. U weet niks van Europa’.

Het minste wat je kunt zeggen is dat de Raad weinig kieskeurig is geweest om zijn kandidaten af te wegen. Of dat het burgervertrouwen kan opvijzelen is zeer de vraag. Franssen weifelt even. ‘De posten moeten toch ingevuld worden. Dat is het politieke spel’. ‘En schept dat vertrouwen bij de burger? De grote drie pikken meteen de drie belangrijkste functies in de Commissie in. Is dat geen politiek spel? Rond Salvini’s partij, de Lega, is al een schutkring uitgetekend: het voorzitterschap van een parlementscommissie is weggestemd’. ‘Kijk, met één partij of fractie kun je hier niks bereiken. Dat kan alleen in een dictatuur. Wij moeten wel zoeken naar de grootste gemene deler, en dat is een pro-Europese entente, over alle partijgrenzen, taalgrenzen, ideologieën heen. De Groenen hebben het been stijf gehouden, maar zijn altijd welkom om mee te werken. Er is niks vies aan een compromis als we resultaten kunnen boeken. En dat zullen we doen met Von der Leyen, haar toespraak gaf me kippenvel, pure emotionele intelligentie’.

Onverstand, geen onkunde

Kris Peeters wil de ‘kater van de packagedeal‘ zo vlug mogelijk wegwerken. Hij erkent dat het systeem van Spitzenkandidaten ‘in de vuilinisbak is gegooid’. De Raad heeft geflaterd, niet door onkunde, maar door onverstand. ‘Eerst wordt het pakket van de topjobs in Osaka bekonkeld. Wordt teruggefloten, moet hij het werk overdoen in Brussel. Logisch dat het parlement met frustraties blijft zitten.’

Twee weken geleden was haar naam niet eens gevallen, ‘pas encore sorti du chapeau’, schrijft de Dernières Nouvelles d’Alsace — DNA. ‘Les électeurs européens n’en avaient jamais entendu parler pendant la campagne de mai’ [De Europese kiezers hebben nooit over haar horen spreken tijdens de meicampagne]. Maar Peeters ziet nieuwe mogelijkheden. ‘Je kunt het EP niet blijven negeren. Neem nu de bescherming van de buitengrenzen, Frontex. De Raad wil pas tegen 2027 tienduizend krachten voor toezicht installeren. Von der Leyen stelt duidelijk dat tegen het eind van haar mandaat in 2024 die operatie afgerond moet zijn’.

En hij put ook moed uit de welwillende tegemoetkomingen van het nieuwe roulerende voorzitterschap van de Unie, Finland. Eerste minister Antti Rinne lichtte op woensdag de aanpak van Helsinki toe. ‘We willen de burger beter betrekken bij het Europees beleid. Dat is meer dan alles inzetten op het BBP’, zegt Peeters. ‘Zij willen ook de welzijnseconomie betrekken in het sociaal beleid betrekken’. En met Cindy Franssen, in koor: ‘De economie is er voor de mensen, de mensen niet voor de economie. Stond al in ons kerstprogramma’. De nieuwe voorzitter van de budgetcommissie in het EP, Johan Van Overtveldt (ECR), neemt dat nuchter op. ‘Laten we eerst de kloof tussen het voorzitterschap van de Raad en het Parlement dichten. Samen praten helpt’. Van Overtveldt voegde meteen de daad bij het woord en ging in overleg met de Finse minister voor Europese Zaken, Tytti Tuppurainen.

Grote uitdagingen

Voor de concrete invulling zal Von der Leyen ferm uit haar pijp moeten komen. Ze kan volledig achter de Finse prioriteiten staan: de EU als voortrekker om de klimaatverandering aan te pakken; de verstrakking van de Europese waarden, de rechtsstaat, en de bescherming van de privacy; een sociaal bijgestelde, duurzame markteconomie die ook de zwaksten opvangt; en de veiligheid van de burgers waarborgen. Rinne wil klimaatneutraliteit tegen 2050. Von der Leyen vult aan, 50 tot 55 % terugdringing van de CO2-uitstoot tegen 2030.

Eén belangrijke hinderpaal is al uit de weg geruimd: de ambtenarij van de Europese Commissie, zo’n 35.000 man, valt niet langer onder een Duitser. Martin Selmayr, die op wonderbaarlijke wijze door Jean-Claude Juncker van kabinetchef tot vice-secretaris-generaal van de Commissie gepromoveerd in februari vorig jaar, en in een oogwenk meteen opgewaardeerd tot secretaris-generaal zelf, omdat zijn voorganger Alexander Italianer toevallig diezelfde morgen zijn ontslag had ingediend, gaat weg. Zucht van opluchting bij het personeel, dat niet opgezet was met de politisering van hun organisatie. ‘Dabei sind die Bedenken gegen Selmayr berechtigt’, stelt Der Spiegel [Daarbij zijn de bezwaren tegen Selmayr terecht]. ‘Um ja nichts zu versäumen hat der Spitzenbeamte gleich mehrere Getreue in Von der Leyens “Übergangsteam” untergebracht’ [Om niets te verzuimen heeft de topambtenaar meteen meerdere getrouwen in Von der Leyens “overgangsteam” ondergebracht]. Als ze hem op zijn post zou aanhouden, dan zou dat een grove misrekening (geweest) zijn.

Tegensprekende beloften

Maar de grootste uitdaging voor Von der Leyen blijft, hoe bezielend haar toespraak ook kon zijn, dat ze belofte na belofte toe, beloften die elkaar soms tegenspreken naar gelang van de fractie waarmee ze onderhandelt — genoeg reden voor de Groenen om definitief af te haken. ‘En ze hebben ons nog proberen uitkopen ook’, fulmineert fractieleider Philippe Lamberts. ‘Doe mee en we zorgen ervoor dat jullie ook een Commissaris krijgen. Wij mochten erbijkomen omdat ze onzeker waren over de uitkomst van de stemming. Beledigend’.

Von der Leyen haalde alsnog opgelucht adem dat de balans naar haar doorsloeg. Zij wil vooral tegenstellingen overbruggen, zegt ze. Tussen West- en Centraal Europa. ‘Daarom moeten we Schengen en zijn vier vrijheden herstellen. Wie voldoet aan de voorwaarden moet ook toegelaten worden’.

Tussen Noord- en Zuid-Europa. Ze zal werken naar een evenwicht tussen verantwoordelijkheid en soepelheid. Dat geldt in beide richtingen: het rijke Noorden moet zich minder krampachtig opstellen in de begrotingsdiscipline en het migratieprobleem grondig aanpakken, niet overlaten aan de grenslanden die er echt onder te lijden hebben. Het Zuiden moet orde houden in zijn uitgaven (‘We gaan de Bankenunie afronden’) en de Europese normen en waarden beter respecteren.

Tussen Parlement en Commissie en Raad. ‘Het Europees Parlement moet initiatiefrecht krijgen, de Commissie zal omzetten in wetgeving. En er komt opnieuw een vragenuur in het halfrond met de vakcommissaris van dienst’. ‘Ik wil ook het systeem van Spitzenkandidaten verankeren, aan transnationale partijen werken, het Verdrag van Dublin actualiseren en aanpassen’.

Ze besloot met een Griekse wijsheid (het moet niet altijd Latijn zijn). ‘Het geheim van geluk is vrijheid. Het geheim van vrijheid is moed’. Ze zal het nodig hebben. Zeker als het conservatisme een chronische, misschien zelfs slepende ziekte blijft.

Antti Rinne

Van uitbreiding naar inbreiding

Europa blijft zoals het is: behoedzaam en behoudend