De beroemdste en meest omstreden kunstenaar van het naoorlogse Duitsland zou vandaag 100 jaar geworden zijn. Net zoals de drie dagen oudere Sophie Scholl was Joseph Beuys als tiener een enthousiast lid van de Hitlerjugend. Scholl ontpopte zich tot verzetsstrijdster en bekocht dat op 22 februari 1943 met het leven, Beuys meldde zich vrijwillig voor de Luftwaffe – hij werd navigator en boordschutter – en creëerde rond de crash van zijn Stuka op de Krim op 16 maart 1944 de ‘Tatarenlegende’ die allesbepalend zou worden voor zijn opvattingen over kunst en maatschappij.

De markante verschijning met de vilten hoed groeide uit tot een icoon, een sjamaan als het ware, voor mensen die gewonnen zijn voor conceptuele kunst. Mensen met een eerder klassieke opvatting van kunst beschouwden hem daarentegen als een charlatan. Aan de rechterzijde waren er die zich ergerden aan zijn verkondigen van ‘directe democratie’. Aan de linkerzijde waren er die het hem kwalijk namen dat hij zijn jeugdervaringen in het Derde Rijk onvoldoende zou hebben veroordeeld.

Inspirerend kunstenaar

Beuys zag op 12 mei 1921 het levenslicht in Krefeld en groeide op in Kleve, aan de Niederrhein, vlak bij de grens met Nederland. Als jonge man koesterde hij een grote belangstelling voor de natuurwetenschappen. De natuur, het organische, zou een ‘bestanddeel’ van zijn kunst worden. Na de oorlog studeerde hij aan de Staatliche Kunstakademie Düsseldorf bij professor Mataré. De opleiding was als die van een Middeleeuwse Bauhütte: in de eerste vier semesters tekenen, dan vier semesters houtsnijkunst, beeldhouwwerk, dan in de laatste vier semesters zelfstandig werken onder leiding van de Meister. In 1961 werd hij professor aan diezelfde Kunstakademie. In zijn klas zaten veel kunstenaars die later beroemd zouden worden zoals de schilder Jörg Immendorff. Geen van hen zou hem kopiëren. In de speelfilm Werk ohne Autor (2018) is te zien hoe Beuys de jonge Gerhard Richter leert zijn eigen weg te gaan.

Performance

De jaren 60 waren ook de tijd van de uit Amerika overgewaaide action art, van happenings en performances in de culturele scene. Beuys liet zich niet onbetuigd als performancekunstenaar. Uitgangspunt van zijn optreden was de ‘Tatarenlegende’. Beuys beweerde dat Krimtataren hem uit het wrak van zijn vliegtuig gehaald en hem met vet ingesmeerd en in vilt gewikkeld hadden.

De ‘Tatarenlegende’ droeg bij tot het ontstaan van de Beuys-mythe. Vandaag is ze als fictie doorprikt. Duitse troepen hadden de bewusteloze boordschutter gevonden en naar een lazaret gebracht. Toch vindt de kunsthistorica Bettina Paust de ‘Tatarenlegende’ legitiem omdat hij daarmee ‘ein wunderschönes Narrativ’ zou hebben gecreëerd ‘hoe de materialen vet en vilt zich in zijn werk laten verklaren.’ Beuys laadde zijn acties symbolisch op met organische stoffen als vet, vilt, was en honing en met allerlei diergestalten zoals de bij, de haas, de coyote.

Hij werd op 26 november 1965 eensklaps beroemd met één enkele actie: “Wie man dem toten Hasen die Bilder erklärt”. Drie uur lang wandelde hij rond in een kunstgalerij in Düsseldorf, het hoofd met bladgoud en honing bedekt, in zijn armen een dode haas – bij de Germanen het symbool van de vruchtbaarheid en later gechristianiseerd als de paashaas – waaraan hij de betekenis van zijn sculpturen uitlegde. In mei 1974 liet hij zich, gehuld in een vilten mantel en met een koperen staf in de hand drie dagen in een galerie in New York opsluiten met een coyote, een heilig dier voor de oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika.

Politiek

Beuys begon in de jaren 70 naar buiten te treden met zijn kunst, maar politiek in de klassieke zin van het woord was dat niet: ‘Ich habe nichts mit Politik zu tun – ich kenne nur Kunst’ [‘Ik heb met politiek niets te maken — ik ken enkel kunst’]. Politiek, dat was voor hem de kunst van het vrijmaken van de creatieve krachten. Bij de deelstaatverkiezingen van Noordrijn-Westfalen in 1970 riep hij zelfs op tot weigering om te gaan stemmen, want de partijen zouden alleen maar de belangen van de economisch machtigen vertegenwoordigen. De macht van de mensen zou op het zelfbeschikkingsrecht moeten berusten: ‘Regiert euch selbst! Gewaltlos!’

Derde Weg

Na een 1-mei-demonstratie in West-Berlijn in 1972 begon Beuys de straat schoon te vegen. De actie had een reinigend karakter: ‘Damit wollte ich klarmachen, daß auch die ideologisch fixierte Orientierung der Demonstranten ausgefegt werden muß, nämlich das, was als Diktatur des Proletariats auf den Transparenten verkündet wird’. [‘Daarmee wilde ik duidelijk maken dat ook de ideologisch gefixeerde oriëntering op de demonstranten moest weggeveegd worden, namelijk dat wat als Dictatuur van het Proletariaat op de spandoeken wordt verkondigd.’]

Kritisch als hij stond tegenover zowel kapitalisme als communisme, hoopte hij op een ‘derde weg’, zoals hij het in het manifest ‘Aktion Dritter Weg. Aufruf zur Alternative’ (Frankfurter Rundschau, 23.12.1978) zou formuleren. De symptomen van de crisis, zoals hij die beschreef, hebben nog niets aan actualiteit ingeboet: militaire dreiging en ecologische en economische crises. Ons economisch model zou ons – aldus Beuys in 1978 – uitleveren aan een ‘Clique multinationaler Großkonzerne’ die samenspannen met de ‘Spitzenfunktionäre der kommunistischen Staatsmonopole’. Kapitalisme en communisme hadden ons in een doodlopende straat, een ‘Sackgasse’, geleid. Nodig was een ‘Alternative’; het klonk haast als een verwijzing naar het gelijknamige boek van de dissidente DDR-filosoof Rudolf Bahro dat een jaar eerder verschenen was.

‘Ieder mens is een kunstenaar’

Kunst die wil inwerken op de maatschappij krijgt in de kunsttheorie ook het begrip ‘Soziale Plastik’ (of ‘Soziale Skulptur’) opgeplakt. Beuys’ ‘erweiterter Kunstbegriff’ [verruimd kunstbegrip] vond zijn neerslag in zijn beroemde woorden: ‘Jeder Mensch ist ein Künstler’.

Daarmee wilde Beuys niet zeggen dat ieder mens in staat is een goed beeldhouwer of schilder te zijn. Wel dat de mens in zijn eigen domein creatief is en zo bijdraagt tot het welzijn van de gemeenschap. Hierbij was hij ook sterk beïnvloed door de antroposofie van Rudolf Steiner met zijn ‘Dreigliederung des sozialen Organismus’ [driedeling van het sociale organisme]: ‘Gleichheit vor Staat und Recht; Brüderlichkeit in der Wirtschaft [economie], Freiheit des Geistes’. Pas wanneer de kunst doordringt in alle domeinen van het leven en de vorming kunnen we komen tot een geestelijke en democratische maatschappij die iets tot stand brengt; kunst is dus meer dan het singuliere kunstwerk.

Documenta

De Documenta, de vijfjaarlijkse hoogmis van de hedendaagse kunst in het Duitse Kassel, bood hem een forum voor zijn ideeën. In 1972 discuteerde hij als oprichter van de ‘Organisation für direkte Demokratie durch Volksabstimmung‘ honderd dagen lang – de hele duur van documenta 5 – onafgebroken met het publiek.

Zijn laatste grote actie vond er in de zomer van 1982 plaats. Hij liet tijdens de documenta 7 zevenduizend basaltblokken opstapelen op de Friedrichsplatz. ‘Pflanz einen Baum, dann nehme ich hier einen toten Stein weg‘, was zijn motto [‘Plant een boom, dan neem ik hier een dode steen weg’]. Voor elke in de stad geplante eik werd een blok verwijderd. Beuys noemde het ‘Stadtverwaldung statt Stadtverwaltung’, een woordspeling met ‘Wald’ [woud] dat in de plaats moest komen van de ‘Verwaltung’ [administratie].

Het verwondert niet dat Beuys in januari 1980 een van de medeoprichters van de Duitse Groenen was, maar klikken deed het niet met de partijleiding. Beuys kon zijn opvattingen niet doorzetten bij de ‘Grüne’, en die konden ook maar weinig beginnen met iemand die een partij als een ‘Skulptur’ beschouwde.

Beuys in Vlaanderen

Beuys vond gehoor in Vlaanderen. Hij voerde op 9 februari 1968 de performance Eurasienstab [Eurazische Staf] op in de Wide White Space Gallery (Antwerpen), een galerie voor avant-garde en hedendaagse kunst die opgericht was door de kunsthistorica Anny De Decker en haar echtgenoot Bernd Lohaus, kunstenaar en leerling van Beuys. Jan Hoet organiseerde als conservator van het Gentse Museum voor Hedendaagse Kunst (het SMAK sinds 1999) de tentoonstelling ‘Wirtschaftswerte’ van Beuys. Hoet zelf zou in 1992 curator van documenta IX worden.

Beuys houdt 35 jaar na zijn overlijden (op 23 januari 1986) nog vele mensen in de ban. Hij was een charismatische persoonlijkheid die mensen met zijn kunst aan het denken wilde zetten. Hij laat een blijvende indruk na op al wie hem persoonlijk gekend heeft, zoals ook op ondergetekende die hem viermaal heeft bezocht in zijn atelier aan de Drakeplatz in Düsseldorf.

Bernd Lohaus

Joseph Beuys: sjamaan of charlatan?

Denkend aan Jan Hoet