Het moest ervan komen: sommige regisseurs kijken graag nostalgisch terug naar hun jeugd. Dat doet nu ook Steven Spielberg, de immens succesvolle Amerikaanse regisseur met acht films in de top honderd van de populairste films aller tijden, waaronder Jaws (1975), Close Encounters of the Third Kind (1977), Raiders of the Lost Ark (1981), ET (1982) en Jurassic Park (1993). Allemaal zomerse kaskrakers.

In de ban van cinema

De nu 76-jarige regisseur, geboren in Cincinnati als enige zoon van Joodse ouders met nog drie zussen, was al vroeg in de ban van cinema. Met zijn 8mm-camera maakte Spielberg in 1961 zijn eerste 30-minuten durende oorlogsfilm Escape to Nowhere, de voorloper van zijn Saving Private Ryan (1998). Als medeoprichter van Amblin Entertainment en DreamWorks Studios, was hij ook (uitvoerend) producent van tal van succesvolle franchises als Transformers, Gremlins, Men in Black en Back to the Future.

De naam Spielberg werd net als die van Hitchcock synoniem voor ‘lucratief’ en ‘populair entertainment’. Met 32 films op zijn palmares, waaronder slechts één commerciële flop, 1941 (1979), en enkele minder succesvolle films, Always (1989) en Hook (1991), werd Spielberg gezien als de grondlegger van de blockbuster.

Maar was hij ook als auteursregisseur ernstig te nemen? Hitchcock had Truffaut om ons ervan te overtuigen dat hij meer was dan alleen maar ’the master of suspense’, wiens films veel geld opbracht. In 1962 interviewde de Franse regisseur Hitchcock een week lang. De neerslag daarvan werd het klassieke filmboek Hitchcock/Truffaut.

Spielberg bewees het vooral door met Schindler’s List (1993) de Oscar voor beste film én beste regie te winnen. Een verrassende wending in zijn carrière was het, met een reeks auteursfilms in het kielzog: Amistad (1997), München (2005), Lincoln (2012), Bridge of Spies (2015), The Post (2017) en het onderschatte West Side Story (2021).

Terugblikken op jeugdjaren

En dan is er nu Spielbergs 33ste film, The Fabelmans, een eerbetoon aan de magie van de zevende kunst. Het is een semi-autobiografisch coming-of-age-verhaal, gesitueerd tussen de vijftiger en zestiger jaren. De film is gebaseerd op Spielbergs jeugd, waarover wordt verteld door de fictieve Sammy Fabelman, een jonge 8mm-filmmaker en Spielbergs alter ego.

Na François Truffauts Les 400 Coups (1959), Federico Fellini’s Amarcord (1973), George Lucas’ American Graffiti (1973), Ingmar Bergmans Fanny and Alexander (1982), Richard Linklaters Boyhood (2014) en onze Robbe De Herts Blueberry Hill (1989) en Brylcream Boulevard (1995) is het de beurt aan Steven Spielberg om terug te blikken op zijn jeugdjaren.

Hogergenoemde films spelen zich respectievelijk af in Parijs, Rimini, Modesto, Upsala, Texas, en natuurlijk in ’t Stad. Spielberg daarentegen, keert met The Fabelmans terug naar verschillende plaatsen in de Verenigde Staten. Van New Jersey, Arizona tot California. Naar steden waar zijn vader hem en het gezin meenam.

Vader en gezin

Vader Burt (Paul Dano) is immers een bekwaam computeringenieur, die altijd opnieuw een meer lucratieve job zoekt en daardoor zijn vrouw Mitzi (Michelle Williams), zijn enige zoon Sammy en diens zussen verplicht tot een bijna nomadisch bestaan. Ook Burts beste vriend Bennie (Seth Rogen) volgt hondstrouw de familie, zodat hij meer lijkt op een oom dan Sammy’s echte oom Boris. Boris is de leeuwentemmer (Judd Hirsch), die Sammy tijdens een totaal onverwacht bezoek waarschuwt dat familie en kunst niet echt goed samengaan. Dat blijkt dan ook wanneer Sammy een belangrijk familiegeheim ontdekt tijdens het monteren van een familiekampeerfilm.

Dat geheim en Sammy’s voortdurende confrontatie met antisemitisme zijn de twee neventhema’s van The Fabelmans. Het hoofdthema van de film is Spiebergs adolescentie, waarin hij als autodidact film heeft moeten uitvinden. Belangrijke filmparameters heeft hij zelf — meestal per toeval — mogen ontdekken: ensceneren, regisseren, acteren en figuratie. Verscheidene filmgenres worden uitgetest: de familiefilm, de oorlogsfilm en het onaangekondigd bezoek van zijn rare oom Boris lijkt meer op een horrorfilm. Het is echter tijdens de montage dat hij de ware kracht van het filmmedium leert kennen.

Films en treinen

Cecil B. DeMille’s The Greatest Show on Earth (1952), met onder andere Charlton Heston, was dé film die de kleine Sammy met verstomming sloeg. Dat Harrison Ford in Raiders of the Lost Ark (1981) dezelfde outfit droeg als Charlton Heston wisten we al. Maar dat het treinongeluk in de film Spielberg dermate obsedeerde, dat weten we nu pas. Samen met zijn ouders ziet Sammy DeMille’s spectaculaire film voor het eerst. ‘A movie is a dream you never forget’, verklaart zijn moeder.

Van zijn vader krijgt hij daarna het miniatuur treinstel, van zijn moeder de camera om het ongeluk ‘gecontroleerd’ te filmen. De realiteit onder controle krijgen via de filmcamera: daar is het Sammy om te doen. Het resultaat wordt Sammy’s variant op L’arrivée du train à La Ciotat (1896), de allereerste filmvertoning in Parijs van de gebroeders Lumière: een vijftig seconden durende film over de aankomst van een trein. Die film wordt niet alleen beschouwd als het begin van de filmgeschiedenis, maar als een voorbeeld van de manipulatieve kracht van het nieuwe medium.

Het publiek dacht, althans volgens de overleveringsmythe, dat de trein die ze op het doek zagen zo de bioscoopzaal zou inrijden. Sindsdien blijken treinen het ideale filmdecor te zijn voor avontuur, suspense, komedie en romance. Van Keaton’s The General (1926) tot Hitchcock’s Strangers on a Train (1951) over Murder on the Orient Express (1974), Snowpiercer (2013), Compartment No 6 (2021) en het recente Bullet train (2022).

The Fabelmans ademt film

Spielbergs eigen leven sijpelt steevast door in zijn filmoeuvre. Deze keer linkt hij zijn erg persoonlijk verhaal niet alleen aan treinen, maar verbindt hij zijn hoofdthema’s ook aan filmklassiekers. Zo wordt het familiegeheim niet in de realiteit ontdekt, maar in de montage van de beelden die hij als regisseur van die realiteit gemaakt heeft. Net zoals grootmeesters Antonioni, Coppola en De Palma dat hadden gedaan in Blow Up (1966), The Conversation (1974) en Blow Out (1981). Het levert de meest aangrijpende scène uit de film op.

En dan zijn er natuurlijk de verwijzingen naar De tovenaar van Oz (The Wonderful Wizard of Oz). Zoals Dorothy moet Sammy de juiste weg volgen, The yellow brick road, om bij te tovenaar, the wizard, te komen. Die kan Dorothy dan helpen om terug te keren naar Kansas vanwaar zij door een cycloon was gekatapulteerd naar Oz. Zal de tovenaar van Oz ook Sammy in de juiste filmcarrière kunnen lanceren?

De ‘wizard’ is niemand minder dan de Amerikaanse filmregisseur John Ford (een cameo voor David Lynch), vooral bekend als maker van Stagecoach en The Searchers. Wanneer Sammy voor de viervoudige Oscarwinnaar staat, moet hij aandachtig naar de stills uit Fords westerns kijken en vertellen wat hij ziet. Het antwoord is verbazend eenvoudig: ‘Waar ligt de horizonlijn?’ En zo werd Spielberg, Spielberg!

Geen hobby, wel passie

Sammy’s vader Burt is het brein van de familie, een saaie workaholic die zijn zoons passie als een hobby omschrijft. Zeker geen echte job. Zijn moeder Mitzi is een gevoelsmens. Een flamboyante, creatieve vrouw die concertpianiste had kunnen worden en beseft dat film voor Sammy een noodzaak is.

Zo essentieel dat je in The Fabelmans een cursus voor filmmakers geserveerd krijgt: hoe massa’s regisseren, hoe knippen en plakken op de montagetafel, hoe met eenvoudig toiletpapier je zussen tot geesten transformeren. Spielberg kijkt met zijn nieuwe film dus terug naar hoe hij de filmmaker is kunnen worden die hij geworden is. Ondanks zijn vader. Maar vooral dankzij zijn moeder.

Sammy’s voortdurende confrontatie met antisemitisme is een tweede rode draad in de film: geen kerstversiering voor de Fabelmans-familie. Met Kerstmis was Sammy’s huis ‘gewoon een donker huis zonder licht’. Wel was er Hanukkah, het feest van de lichtjes. Geen Jezus-roeping, wel een eerste seksontgroening met het rijke katholieke meisje Monica (Chloe East) en ten slotte Sammy’s wraak op de pestkoppen en de Blackboard Jungle situaties op school: Sammy’s Beach Party Film.

Geloofwaardige film

Spielberg en zijn team, componist John Williams, cameraman Janusz Kaminski en vooral co-scenarist Tony Kushner, slagen er in een geloofwaardige film te maken over de volwassenwording van de regisseur, zonder sentimentaliteit en met schitterende acteerprestaties van de ‘gevestigde’ acteurs en van de twintigjarige, Canadees-Amerikaanse nieuwkomer Gabriel LaBelle.

LaBelles vertolking illustreert nog maar eens Spielbergs reputatie van ‘best child actor director ever’: Henry Thomas en Drew Barrymore in E. T. (1982), Christian Bale in Empire Of The Sun (1987), Ariana Richards en Joseph Mazzello in Jurassic Park (1993) en Haley Joel Osment in A.I. (2001).

Charlton Heston

Steven Spielberg blikt met nieuwe film ‘The Fabelmans’ terug op eigen jeugd

Het onderwijs en het sluipend gif