De Nederlandse historicus Perry Pierik schreef een bijzonder bevattelijk boek over de geopolitiek van het Derde Rijk, te beginnen met een heldere situering van het omstreden begrip ‘geopolitiek’ zelf, lang voor er van Adolf Hitler sprake was.

Geopolitiek, kan je dat zomaar toewijzen aan het Derde Rijk? De ‘uitvinder’ en degene die de term creëerde, de Zweed Rudolf Kjellén, stierf al in 1922.

gf

Perry Pieriek

‘Dat is juist. Toch is de term geopolitiek blijven kleven aan het Derde Rijk. De term was daardoor decennia lang politiek besmet. Hitlers Lebensraum politiek was dan ook sterk ingegeven door de diverse markante eigenschappen van de geopolitiek. Zijn versie was een giftig mengsel van ecopolitiek (gericht op grondstoffen) en psychopolitiek (neerbuigende visie op het Russische volk) in combinatie met een ideologische veroveringsoorlog.’

‘Je zou kunnen zeggen dat Duitsland, als gevolg van de traumatische nederlaag van 1918 vluchtte in de verklaringsmodellen van de geopolitiek. Duitsland zou de nederlaag te danken hebben gehad aan de eigen naïviteit in dat vakgebied.’

Ontmoeting

Karl Haushofer dan, iemand de volgende generatie geopolitiekers, hoe is Hitler daarop gevallen? Hebben ze elkaar ooit ontmoet of vond de beïnvloeding louter plaats via lectuur?

‘Karl Haushofer maakte onderdeel uit van het politieke Umfeld van Hitler in München. Rudolf Hess, de latere plaatsvervanger van Hitler, was zijn studenten-assistent. Toen Hitler na de mislukte putsch bij de Feldherrnhalle in München gevangen zat in Landsberg am Lech bezocht Haushofer zowel Adolf Hitler, als Rudolf Hess liefst zeven keer.’

‘Op een oude Adler-typmachine werkte Hess Mein Kampf uit. Hij maakte daarbij gebruik van Hauhsofers tijdschrift Zeitschrift für Geopolitik. In zekere zin gebruikte (of misbruikte) Hitler Karl Haushofer. De nazi-ideologie moest verankerd en gerechtvaardigd worden, weet je. Wetenschappers als Karl Haushofer, die organistische ideeën hadden, konden daarvoor worden ingezet.’

‘Voor Haushofer leek het een stuk erkenning. Hij keerde zich echter steeds meer van Hitler af toen duidelijk werd dat deze de meest elementaire grondregels van verstandige politiek aan zijn laars lapte en aankoerste op een tweefrontenoorlog. Waarschijnlijk was het Karl Haushofer die Rudolf Hess inspireerde om te proberen vrede te sluiten met de Britten.’

Karl Haushofer wordt vaak afgedaan als een fantast of als een onbenul, maar men vergeet dat deze doctor in de filosofie in de Eerste Wereldoorlog brigadegeneraal was. Of niet?

‘Dat was hij zeker. Het perverteren door Hitler van de geopolitiek leidde er toe dat dit ook negatieve impact had op het beeld van Haushofer. Karl Haushofer was in de Eerste Wereldoorlog een hoge officier geweest bij de artillerie en had een goede staat van dienst. Na de oorlog probeerde hij de lessen van het conflict te vertalen naar het huidige Duitsland. Hij schreef hiertoe bijna vijfhonderd langere teksten en veel boeken. In die zin tilde hij het vakgebied zeker naar een hoger niveau.’

‘Tot een uiteindelijke synthese van zijn visie kwam het niet, hoewel hij samen met zijn zoon Albrecht, een poging deed. Tot op zekere hoogte leidt het vakgebied nog altijd aan dat gebrek. Er is ook niet consistent aan doorgewerkt, maar dat had te maken met de gevoeligheden van de oorlog. Met Samuel Huntington is er eigenlijk een moderne variant ontstaan, maar ook dat werk is alweer van twintig jaar geleden.’

Concentratiekamp

Hoe kwam Karl Haushofer in 1944 in het concentratiekamp van Dachau terecht?

‘Met de vlucht van Rudolf Hess naar Engeland verloor Karl Haushofer zijn vertrouweling. Adolf Hitler had een vermoeden van Haushofers betrokkenheid en zijn positie wankelde meer en meer. Na de Von Stauffenberg-aanslag op 20 juli 1944 lag alles binnen het eigen kamp onder de loep waar twijfel over was. De naam van Albrecht Haushofer, een van zijn zonen, viel als betrokkene bij het complot tegen Hitler.’

‘Nog in de nadagen van de aanslag werd hij in Berlijn door de Gestapo doodgeschoten. Karl Haushofer zelf verdween in Dachau. Hij was zelf ook verbijsterd. Dat had hij van Stalin verwacht, maar niet van Hitler. Hij overleefde trouwens het concentratiekamp, maar pleegde op 10 maart 1946 zelfmoord samen met zijn vrouw.’

Hoe kon het nationaalsocialisme tegelijk völkisch zijn én imperialistisch?

‘Dat is inderdaad een spanningsveld. Je kunt het in bepaalde mate vergelijken met het communisme. Dat bepleitte een wereld-Sovjet, maar het waren wel de Groot-Russen die er het dragende element van waren. Zowel binnen het völkische als binnen het imperialistische gedachtengoed was er geen traditionele claim op territorium. Er bestond niet zoiets als een erfrecht binnen het sociaal darwinisme. Grondgebied behoorde aan hen toe die het gebied veroverden.’

‘Anderzijds werd het gebied waar het Derde Rijk aan het ontstaan was wel met allerlei historisch of biologische argumenten geclaimd. Daar zat wel het “Blut und Boden-argument” in. In die zin waren ze klassiek imperialistisch, nazi-Duitsland was de Leitkultur en het Duitse volk het dragende element van de bezetting en nieuwe ordening van Europa.’

Marxisme

Wat was de ‘marxistische variant’ van de geopolitiek waarover u spreekt?

‘De marxistische geopolitiek probeerde de kleinburgelijke imperialistische geopolitiek te overstijgen. Met het principe van de “vrije wil” en de “vrije mens” in gedachten werd geprobeerd te werken aan een mondiale meme, de export van een gedachtengoed, los van erflaters en traditie. Het was de geopolitiek van een ideologisch inzicht, namelijk dat van het historisch materialisme, de “onvermijdelijke gang” van de geschiedenis.’

‘Dat inzicht was dragend in de marxistische ideologie, en daar had men zich naar te schikken. De communisten zouden die tendens versnellen en helpen structureren als “Aufbau-organisatie“, maar het proces was al daar. Zij beschouwden het “naar binnen gekeerde nationalistische denken” van Karl Haushofer als achterhaald.’

Wat ontbrak volgens u aan de studies van de geopolitiek die tot dusver verschenen?

‘Sinds de werken van Eberhard Jaeckel (1929-2017) weten we dat Hitler twee grote doelen had: oorlog tegen de Joden en Lebensraum. Over dat eerste thema zijn bibliotheken vol geschreven. Over de idee van Lebensraum is eigenlijk opvallend weinig geschreven. Zelfs het grote nazi-geopolitieke draaiboek, het Generalplan Ost, is maar weinig bekend, en relatief recentelijk ontsloten. Met dit boek probeer ik te laten zien waar de fundamenten lagen voor Hitlers plannen en dat operatie-Barbarossa niet zomaar uit de lucht kwam vallen.’

‘Dergelijke continuïteitsonderzoeken zijn er meer gedaan, maar dit is specifiek gekoppeld aan Adolf Hitlers meest “gewenste oorlog”, die tegen de Sovjet-Unie. De krachten die daarbij het meest van invloed zijn geweest zijn in dit boek uitgewerkt. Oorspronkelijk verscheen mijn boek onder de titel Hitlers Lebensraum (1999), maar er volgde een herziene uitgave met de titel De geopolitiek van het Derde Rijk en ondertitel De geestelijke wortels van de veroveringsveldtocht naar het Oosten.’

Daniel Goldhagen

Perry Pierik: ‘Op een oude Adler-typmachine werkte Rudolf Hess het boek Mein Kampf uit’

Was Hitler een zwak dictator?