In zijn Over de democratie in Amerika (1835-1840) schrijft Alexis de Tocqueville dat het katholicisme, om succesvol te zijn, zich moet ontdoen van ‘de politieke haat die het heeft opgewekt’. Hij verwijst naar de al te nauwe banden tussen de katholieke kerk en de Franse koningen in de periode 1815-’30.

Ik moest ongewild daaraan denken toen ik vorige zomer – voor het regenseizoen – de biografie las van Charles-Ferdinand Nothomb (Au fond des choses, 1999). Na de verkiezingen van november 1991 maken twaalf Vlaams Blokkers hun intrede in de Kamer. Nothomb is Kamervoorzitter. Hij maakt er een erezaak van om deze parlementsleden te behandelen als alle andere. Hij organiseert zelf voor de nieuwkomers een korte opleiding. 40 bladzijden verder en 4 jaar later is de toon radicaal anders.

In 1995 is Nothomb voorzitter van de Senaatscommissie Binnenlandse zaken. Het ondervoorzitterschap komt toe aan het Vlaams Blok. Tegen alle parlementaire gebruiken in lokt Nothomb een stemming uit zodat iemand anders wordt verkozen. Men geeft geen geschenken aan het VB, schrijft hij nu.

Enige uitleg over zijn gewijzigde houding geeft Nothomb niet. De uitleg ligt waarschijnlijk bij het in november 1992 afgesloten ‘cordon sanitaire’.

In een eerdere bijdrage heb ik het al gehad over de gevolgen van het cordon op de werking van de politieke instellingen. Sluit men ongeveer 25 procent van de kiezers uit, dan vergroot dit op Belgisch niveau het politieke gewicht van de Franstalige partijen en op Vlaams niveau worden ‘kleintjes’ groot. Dit is gewoon een objectieve vaststelling. Ik kijk naar de feiten, of zoals Raymond Aron (1905-’83) het ooit formuleerde: ‘Ik ben geen schone ziel, dat laat ik over aan anderen’.

De feiten zijn ook dat het Vlaams Blok de politieke haat zelf heeft opgewekt. Een tijdlang zag men het cordon als een ‘levensverzekering’. Eén VB’er speelt hier de hoofdrol. Ik hoef zijn naam niet te vermelden. Iedereen weet over wie het gaat, ook diegenen die nu boos zijn omdat ik ook deze feiten benoem.

Voorzitter Tom Van Grieken wil van zijn partij een beleidspartij maken. Het zou niet de eerste keer zijn dat een partij die als ‘radicaal’ of ‘extreem’ wordt omschreven, vervelt tot bestuurspartij.

Win de verkiezingen en zoek bondgenoten

De eenvoudigste weg is een meerderheid behalen, eventueel samen met bondgenoten. Dat deed Giorgia Meloni met haar Fratelli d’Italia (FdI). Tijdens de regering-Draghi (2021-’22) is FdI de belangrijkste oppositiepartij, terwijl Lega Nord en Forza Italia in de regering zitten. In 2022 wint het rechtse blok, met Lega Nord en Forza Italia, de verkiezingen. Giorgia Meloni wordt premier van Italië.

Deze piste is ondenkbaar in tweestromenland België waar de grondstroom rechts is in Vlaanderen maar links in Wallonië. In Vlaanderen zou het kunnen, maar een imaginaire ‘Chinese muur’ staat in de weg.

Externe omstandigheden

Soms maken externe omstandigheden dat een radicale partij plots regeringswaardig wordt. Tussen 1884 en 1916 kent België alleen homogeen katholieke regeringen. De socialistische Belgische Werkliedenpartij (BWP) is nog des duivels. Bij het uitbreken van WOI wil regeringsleider Charles de Brocqueville de krachten bundelen. Het gebeurt in stapjes. Op 2 augustus 1914 worden de liberalen Paul Hymans en Eugène Goblet d’Aviella benoemd tot minister van staat.

Op 4 augustus vallen de troepen van de Duitse keizer België binnen. Tijdens een zitting van de Kamer kondigt de Brocqueville aan dat het grondgebied is geschonden. Hij voegt er in één adem aan toe dat koning Albert I ook de socialist Emile Vandervelde heeft benoemd tot minister van staat. Onder applaus van de Kamerleden aanvaardt Vandervelde theatraal de benoeming.

Maar een minister van staat is geen lid van de ministerraad, het is maar een eretitel. De drie worden in 1916 minister zonder portefeuille. Nog een jaar later wordt Vandervelde minister van Intendantie (bevoorrading). Het proces is voltrokken en de BWP is voortaan een beleidspartij.

Vandaag volstaan uitzonderlijke omstandigheden niet. Even terug naar de corona-crisis van 2020. De regering-Wilmès krijgt volmachten en er wordt een zogenaamde ‘super-kern’ opgericht. Die ‘super-kern’, dat zijn de ministers en de gilde van de partijvoorzitters. Twee partijen werden niet uitgenodigd: PVDA en Vlaams Belang. Wat kon in 1914, kon niet in 2020.

De trage weg: langzaam naar de regeringsmacht sluipen

Het einde van WOII is een externe omstandigheid die maakt dat zowel in Frankrijk als in België communisten toetreden tot regeringen. Door de oplaaiende Koude Oorlog geraken beide partijen geïsoleerd in 1947. De Kommunistische Partij van België (KPB) zal nadien nooit meer regeringsverantwoordelijkheid dragen.

Totaal anders vergaat het de Franse Parti Communiste (PCF). Vandaag scoort de partij 2 tot 3 procent in de peilingen voor de Europese verkiezingen. Ooit was de PCF een gigant. In 1946 zelfs de grootste partij (28 procent). In 1947 worden de communistische ministers uit de regering gezet. Onder partijleider Maurice Thorez is de partij te sterk gericht op de USSR van Stalin.

Na de dood van Thorez (1964) pakt de nieuwe partijleider Waldeck Rochet de zaken anders aan. Hij opent de ideologische ramen en omarmt het humanisme. Hij wil breken met het stalinisme. Communisten sluiten geen mensen op, ze zijn humanisten die langs democratische weg de macht willen veroveren, wordt het nieuwe ordewoord. In 1965 steunt de PCF de kandidatuur van de linkse presidentskandidaat François Mitterand tegen generaal de Gaulle. Zo wordt de PCF volwaardig lid van het linkse blok. Wanneer Mitterand vele jaren later president wordt (1981), maakt de PCF voor het eerst sinds 1947 opnieuw deel uit van de regering. De transformatie is voltrokken.

Een gelijkaardige weg bewandelt PVDA-PTB. Waar voorzitter Ludo Martens nog ‘Een andere kijk op Stalin’ (1994) had, vernieuwt opvolger Peter Mertens het programma. Maar een vernieuwing van het programma volstaat niet. Men moet ook, net als Waldeck Rochet, handig gebruik maken van de politieke omstandigheden.

Dat doet de PTB volop in de Franse Gemeenschap. Omdat de studieduur in het Franstalige hoger onderwijs spectaculair oploopt, werden de criteria aangescherpt op voorstel van MR. Men wil komaf maken met de ‘hangstudenten’. Dit jaar zouden de criteria voor het eerst worden toegepast. Dat was buiten het verzet gerekend van de linkse studentenvakbond FEF.

PS en Ecolo voeren de verstrengde criteria terug af met de hulp van oppositiepartij PTB. MR blijft verweesd achter. Zo gehecht als PS en Ecolo zijn aan het cordon tegen extreemrechts, zo gretig werd de PTB binnengehaald, schrijft Doorbraak-columnist Christian Laporte.

Voortaan kan Magnette (PS) alvast niet meer stellen dat een stem voor de PTB een nutteloze stem is. Mogelijk is dit de voorbode van een linkse meerderheid in Wallonië (PS, Ecolo, PTB). Dit is alvast de wens van de socialistisch vakbondsvoorzitter Thierry Bodson (FGTB), een vakbond die almaar meer een bijkantoor is van PTB.

Een nog radicalere variant treedt in de arena

In Frankrijk breekt Marine Le Pen met de demonen uit het verleden. De partij vervelt van Front National (FN) tot Rassemblement National (RN). Zelfs haar vader Jean-Marie Le Pen werd uit de partij gezet. Het programma werd gemoderniseerd. Maar dit alles volstond niet om van het RN een potentiële beleidspartij te maken.

In september 2021 lanceert Eric Zemmour zijn presidentscampagne. Hij schiet uit de blokken als een sneltrein en steekt Le Pen voorbij in de peilingen. Hij trekt gewezen RN-parlementsleden aan, zoals Gilbert Collard en vooral Marion Maréchal, de kleindochter van FN-stichter Jean-Marie Le Pen en nicht van Marine Le Pen. Even ziet het er naar uit dat Zemmour de tweede ronde kan halen. Tot hij zich vergaloppeert in de debatten met al te radicale standpunten.

Zemmour wordt de radicale variant die Le Pen laat overkomen als gematigd. In de tweede ronde van de presidentsverkiezingen verliest Marine Le Pen van Emmanuel Macron, maar ze behaalt wel een historische 42% van de stemmen. In de peilingen voor de Europese verkiezingen staat het RN eenzaam op kop (31% tot 32%), de partij van Macron is tweede met 17% tot 18%. Meer dan ooit kan Marine Le Pen in 2027 presidente van Frankrijk worden. Ze mag Zemmour dankbaar zijn: hij voltrok de transformatie.

Ook in Nederland kreeg Geert Wilders (PVV) een radicale variant naast zich. Thierry Baudet (FvD) begon zijn politieke carrière als een dandy, maar verzonk al snel in zijn ‘boreale wereld’. Naast Baudet werd Wilders nu ‘Geert Milders’, ook voor sommige andere politieke partijen. Hij mag Baudet dankbaar zijn.

Met of zonder Dewinter?

Van Grieken heeft zijn partijprogramma bijgeschaafd. Afscheid nemen van de radicaalste vleugel zat er tot nu toe niet in. In VB-kringen hoort men vaak dat men schrik heeft dat Dewinter met een eigen lijst het VB zou bekampen. Zou dit het VB schaden? Of zorgt een radicale variant net voor de [transformatie van ‘radicaal’ tot ‘gematigd’?

Met Dewinter kan men verkiezingen winnen, maar wint men ook de regeringsonderhandelingen met hem? Andere partijen zullen alvast gretig herinneren aan Gouden Dageraad, de koffie met Assad, Poetin, Chinagate… Zo maakt men het de tegenstanders wel heel makkelijk om een al dan niet Chinese muur te bouwen.

Tot slot, even terug naar Charles-Ferdinand Nothomb. Het eerste deel van zijn biografie werd al in 1987 gepubliceerd (La vérité est bonne). Hij beschrijft dat hij het tijdens de onderhandeling van het Egmontpact moeilijk heeft met de aanwezigheid van VU en FDF. Zij zijn ‘les “combattants” les plus extrêmes’. Nothomb legt er zich bij neer. Hij redeneert dat men niet van België kan houden zonder te houden van de Belgen en van het parlement dat ze hebben verkozen… Tja, dat is echt wel een doordenker.

Eugène Goblet d’Aviella

Komt de zomer altijd na Dewinter?