Maria of Maroesja Nikoforova zag het levenslicht in Alexandrovsk (nu Zaporizja, Oekraïne) in 1885. Haar vader was volgens de overlevering officier in het tsaristische leger en een bekwaam militair. Hij zou als held zijn teruggekeerd van de Russisch-Turkse oorlog (1877-1878). Op 16-jarige leeftijd verlaat Maria het ouderlijk huis. Ze werkt achtereenvolgend als kindermeisje, administratieve kracht en maakt flessen schoon in een distilleerderij.

Daar sluit ze zich aan bij de anarchistisch communistische beweging die streeft naar een staatloze samenleving gebaseerd op gemeenschappelijk eigendom van productiemiddelen. Al gauw ziet Nikoforova terreur als een geoorloofd middel om voor gerechtigheid te zorgen. Ze neemt reeds op jonge leeftijd deel aan een groot aantal bankovervallen. De terroristische daden die haar bekendheid brengen, zijn de bomaanslagen op Café Liebman in Odessa en een aanslag op een treinwagon eerste klasse niet ver van de stad Nikopol.

Werkkamp en vlucht

In 1907 komt de politie haar op het spoor. Maria probeert zichzelf te doden door een bom te laten ontploffen, maar de explosie mislukt. Ze komt voor de rechter die haar schuldig vindt aan beroving en vier moorden. In eerste instantie ter dood veroordeeld, wordt de straf wegens minderjarigheid omgezet in levenslang. Een deel van haar veroordeling brengt ze door in de Petrus-en-Paulusvesting in Sint-Petersburg, waarna de autoriteiten haar in 1910 naar Siberië sturen.

Daar vlucht ze uit een werkkamp naar Japan en later naar de VS, waar ze contact legt met de Amerikaans-Canadese anarchistenbond. Met hulp van die bond reist ze met valse papieren naar Spanje en vestigt zich uiteindelijk in Parijs. Sinds 1913 staat Maria bekend onder de naam Maroesja waarmee ze vanaf dat moment ondertekent. In Parijs trouwt ze met de Poolse anarchist Witold Brzostek.

Ideologie

Na enkele jaren in Europa te hebben gewoond, begrijpt Nikiforova dat ze alleen in Rusland de omgeving kan vinden waarin ze zich als anarchistische Jeanne d’Arc ten volle kan ontplooien. Na de omwentelingen van februari 1917 keert ze dan ook terug naar Petrograd, de nieuwe naam voor Sint-Petersburg. Hier organiseert ze anarchistische congressen. De manieren om een vrije en ideale samenleving te bereiken zijn eenvoudig en duidelijk: de uitbuitende klasse vernietigen, machthebbers intimideren en breken.

In Nikiforova’s eigen woorden ‘het uit de weg ruimen van alle schurken die aan de macht willen komen.’ In haar toespraken zei ze meer dan eens: ‘Anarchisten beloven niemand iets. Anarchisten willen dat mensen zichzelf begrijpen en zelf hun eigen vrijheid in de hand nemen. Als ze dat doen, krijgen ze de kans om al hun dromen waar te maken.’ Constructieve plannen voor de toekomst, dialogen met andersdenkenden of bereidheid tot compromissen ontbreken compleet in haar ideologie.

Ze beschouwt zichzelf als wreker van het volk die elke potentiële machthebber om zeep moet helpen. Uitgerust met deze keiharde principes komt Nikiforova in de zomer van 1917 in de stad van haar jeugd aan.

Klassenterreur

Door haar redenaarstalent en haar imago als vrouwelijke revolutionair is ze van enorm belang voor het agitatiewerk. Ze organiseert eenheden die de lokale autoriteiten in Alesandrovsk terroriseren. Gevangenis, werkkamp en omzwervingen in het buitenland lijken niet alleen haar anarchistische overtuiging, maar ook haar fanatisme tot het uiterste te hebben versterkt. Nikiforova baseert zich dan reeds op de revolutionaire leer van ‘ongemotiveerde klassenterreur’.

Dit betekende dat niet alleen mensen in machtsposities, maar elke vertegenwoordiger van de bourgeoisie de dood verdient, enkel en alleen omdat hij tot de uitbuitende klasse behoort. Nikiforova zelf doodt bij meerdere gelegenheden onschuldigen zonder ook maar een moment te aarzelen.

Zwarte Garde

In de herfst van 1917 verenigt Nikiforova haar eenheden in de ‘Zwarte Garde’. Een van de eerste grote optredens van dit ‘vrije leger’ is de overval op een wapenarsenaal waarbij alle aanwezige officieren de dood vinden. De wapens gaan naar het Revolutionaire Opstandsleger van Oekraïne (ook het Zwarte Leger genoemd). Dit leger onder leiding van Nestor Machno is de basis van de Vrije Zone van Oekraïne, een anarchistische boerenstaat met als middelpunt het dorp Goeljaj-Pole. Op zijn hoogtepunt bestaat het gebied uit zeven miljoen inwoners.

Lees verder onder de foto.

Streekmuseum Goeljaj-Pole

Anarchistische strijders in de streek rond Goeljaj-Pole

Zowel Nikoforova als Machno bejubelt de Oktoberrevolutie in het verre Petrograd. Ze versterken hun contacten met de bolsjewieken in de hoofdstad. Vanaf december 1917 ondersteunen het Revolutionaire Opstandsleger van Oekraïne en de Zwarte Garde de bolsjewieken in hun strijd tegen het Witte Leger, de Duitse bezettingstroepen en Oekraïense nationalisten.

Nikoforova’s Zwarte Garde bestaat inmiddels uit ongeveer duizend man. Haar strijders zijn goed uitgerust. Ze krijgen regelmatig te eten. Dit in tegenstelling tot het Rode Leger waarvan veel soldaten zelf maar moeten zien waar ze iets opscharrelen. De garde beschikt over twee kanonnen en een gepantserde trein. De wagons vervoeren gepantserde voertuigen, paarden en voor de strijd omgebouwde boerenwagens met mitrailleurs.

Uiterlijke verschijning

De anarchisten vallen op door hun lange haren en bontgekleurde kleding. Zoals een agent van de Tsjeka, de bolsjewistische geheime dienst, zich later herinnerde, ‘was het uiterlijk van de soldaten van de bataljons, om het voorzichtig uit te drukken, ongewoon… Er waren mannen met officiersjassen kruislings behangen met patronengordels en op het hoofd zwierige lamsvelmutsen. Iemand danste rond in glanzend gepoetste laarzen met in de schachten grote messen. Onder de soldaten- en officiersjassen droeg men colbertjes of boerenhemden. Nikiforova verschilde in niets van haar strijders.’

Het vaandel van de garde was een zwart doek van zuivere zijde met het opschrift: ‘Anarchie is de moeder van de orde’. Andere opschriften luidden: ‘De bevrijding van de arbeiders is het werk van de arbeiders zelf’, ‘Lang leve de anarchie’ en ‘De staat is een parasiet’. Tot de bataljons behoorden zelfs matrozen van de Zwarte Zeevloot.’

Van anarchiste tot vicevoorzitter

Na de verovering van Alexandrovsk door de Sovjettroepen in januari 1918 krijgen Nikoforova en Machno een plaats in de nieuwe revolutionaire stadsraad. Nikoforova is vicevoorzitter van de raad en Machno voorzitter van de revolutionaire oorlogscommissie die zich bezighoudt met de berechting van contrarevolutionairen. Machno beschrijft deze hem toegeschoven positie als vuil werk dat geen ander wil doen en trekt zich na enige conflicten met bolsjewistische afgevaardigden al spoedig terug in Goeljaj-Pole.

Antonov-Ovsejenko, opperbevelhebber van de bolsjewistische strijdkrachten aan het Oekraïens front, is een vriend van Nikiforova. Hij zou haar reeds in Parijs hebben leren kennen. Hij ondersteunt haar zowel in financieel als politiek opzicht. De bolsjewieken klagen Maroesja Nikiforova tweemaal aan wegens insubordinatie en plundering. Eerst in Taganrog in april 1918 en een tweede keer in Moskou in januari 1919. Het eerste proces eindigt op een vrijspraak, omdat een aantal invloedrijke bolsjewieken, waaronder Antonov-Ovsejenko, een telegram sturen om voor vrijspraak te pleiten.

Op 25 januari 1919 publiceert de Pravda een verslag over de beslissing van de Moskouse rechtbank. ‘Maroesja Nikiforova werd schuldig bevonden aan het in diskrediet brengen van de Sovjetmacht door ongehoorzaamheid aan de lokale raden. Nikoforova mag voor een periode van zes maanden geen bestuurlijke functies bekleden.’ Na dit tweede proces trekt ze zich terug uit Alexandrovsk en werkt ze gedurende zes maanden aan toespraken voor Machno.

Rode Terreur

Na de volgens sommige historici geënsceneerde aanslag op Lenin door de anarchiste Fanny Kaplan begint de Rode Terreur. Alle niet-bolsjewieken wordt openlijk de strijd verklaard. In juni 1919 verbieden de Sovjetautoriteiten meetings en agitatie door het Revolutionaire Opstandsleger van Machno en de Zwarte Garde van Nikiforova. Om een tot mislukken gedoemde strijd tegen het Witte en Rode Leger tegelijkertijd te vermijden, wijzigen de anarchisten van tactiek. Machno trekt zich terug in de Vrije Zone, maar ondersteunt de bolsjewieken verder met militaire acties tegen het Witte Leger.

Nikiforova richt zich op het terrorisme en plant verschillende aanslagen, eerst in het zuiden, maar via haar man verlegt ze haar aandacht op Moskou. Ze wil de complete top van de bolsjewieken met een bomaanslag uit de weg ruimen. Voor dit doel heeft Nikiforova veel geld nodig dat ze bij Machno in Goeljaj-Pole komt halen. Machno die zijn eigen doelen nastreeft ziet niets in deze terroristische acties en weigert financiële ondersteuning. Hierna komt het tot een definitieve breuk tussen de voormalige bondgenoten.

Arrestatie en terechtstelling

Op 29 juli 2019 herkent en arresteert de contraspionage van het Witte Leger Nikoforova en haar man tijdens een bezoek aan Sebastopol. Het gerechtelijk onderzoek naar Nikoforova’s zaak duurt de gehele maand augustus. Slechts enkele van de door haar gepleegde misdaden acht de rechtbank officieel bewezen. Op 3 september 1919 veroordeelt de rechtbank Maroesja Nikoforova en haar echtgenoot ter dood.

De krant Kievskaja zhizn (Kiev’s leven) bericht op 11 september 1919 in de kolom ‘bevrijd Rusland’: ‘In Sebastopol werd de beroemde Maroesja Nikoforova (Maria Brzostek) commandant van de anarcho-communistische Zwarte Garde, verantwoordelijk voor een groot aantal bloedbaden, geëxecuteerd. De aanklager beschuldigde haar van deelname aan moord en roof in Rostov aan de Don, Odessa, Melitopol en andere plaatsen. Nikiforova gedroeg zich tijdens het proces provocerend en na het lezen van het vonnis schold ze de rechters uit. Bij het afscheid van haar man huilde ze hartstochtelijk.’

Fanny Kaplan

Het wilde leven van Maroesja Nikiforova

De start van de Rode Terreur