De ook in Vlaanderen zeer bekende Franse filosoof Alain de Benoist, schreef een boek van haast duizend bladzijden over Jezus, bekeken als historische figuur: L’homme qui n’avait pas de père. Le dossier Jézus. Gelovig of ongelovig speelt in het werk geen rol. Het gaat om de vraag: Wat weten we met zekerheid over Jezus? En hoe evolueerde onze kijk op Jezus doorheen de eeuwen? Luc Pauwels sprak met hem.

Stand van zaken

Dit boek lijkt wel een vervolg op uw Jezus en zijn broers van vijftien jaar geleden. Kunt u ons kort uitleggen wat uw ambitie was bij het schrijven en publiceren van dit indrukwekkende werk?

‘Ik ben al meer dan een halve eeuw geïnteresseerd in de vraag naar de oorsprong van het christendom, en meer specifiek in de figuur Jezus. Zoals u weet, zijn er al talloze werken aan dit onderwerp gewijd, variërend van de meest serieuze exegesewerken tot de meest uitzinnige stellingen, zonder de boeken van pure devotie te vergeten, geschreven met een apologetisch doel.

Mijn ambitie was om de stand van het onderzoek te inventariseren. Wat weten we vandaag over de “Jezus van de geschiedenis” in tegenstelling tot (of als aanvulling op) de “Jezus van het geloof”, een onderscheid dat nu door bijna alle specialisten wordt aanvaard en voor het eerst werd geformuleerd door Martin Kähler in 1892.

Op deze vraag is natuurlijk geen definitief antwoord te geven, maar we kunnen in ieder geval een overzicht schetsen. Het probleem is niet zozeer de afwezigheid van documenten, maar integendeel de overvloed eraan, waarvan moet worden onderzocht of ze al dan niet steekhoudend zijn.

Zoals Ferdinand Christian Baur al stelde: alles is mogelijk, maar wat is waarschijnlijk? Dat is inderdaad de taak van specialisten en onderzoekers. Wat staat buiten twijfel? Wat is uitgesloten? En wat is mogelijk of waarschijnlijk? We stellen vast dat unanimiteit zelden de regel is, maar dat maakt het onderzoek natuurlijk interessant.’

Jezus heeft bestaan

U verwerpt absoluut de ‘mythistische stelling’, de ontkenning dat de historische Jezus ooit heeft bestaan. Waarom?

‘De mythistische stelling, die erin bestaat te beweren dat Jezus nooit heeft bestaan, gaat op zijn minst terug tot de 18e eeuw. Ze is nooit dominant geweest onder specialisten, maar ze werd en wordt constant verdedigd. Van de belangrijkste vertegenwoordigers kennen we Bruno Bauer, Arthur Drews, Paul-Louis Couchoud, Prosper Alfaric, Robert M. Price en vele anderen.

Het is een hypothese die door haar radicalisme heeft weten te verleiden, maar ik denk dat die stelling niet serieus houdbaar is. Het enige argument van de ‘mythische’ auteurs is een ex silentio-argument: het houdt in dat er – buiten de christelijke bronnen – geen vroege getuigenissen zijn over het bestaan van Jezus. Dat negatieve argument heeft echter zijn grenzen, al was het maar omdat we nooit kunnen weten of de bronnen waar we het over hebben niet verdwenen zijn.

Zonder in te gaan op de controverse rond de passages over Jezus die bij Flavius Josephus voorkomen (werden ze geïnterpoleerd of niet?), rijst het probleem van Paulus. Zijn brieven dateren van de jaren 50 tot de jaren 60, dus vóór het schrijven van de evangeliën, hoewel ze in de christelijke bijbels na die geschriften worden geplaatst.

Ze werden dus zeer kort na de dood van Jezus geschreven, en vooral in een tijd waarin de meeste van degenen die Jezus hadden gekend nog leefden. Minder dan vijftien jaar na de kruisiging bezocht Paulus twee keer Jeruzalem. Daar ontmoette hij verschillende mensen die Jezus perfect kenden, te beginnen met Kephas (Petrus) en Jacobus, de broer van Jezus (Gal. 1:19), die herinneringen uit de eerste hand met hem konden delen.

Kunnen we ons serieus voorstellen dat deze hem fabels vertelden? Dat Paulus sprak met de broer van een denkbeeldig personage? Dat de andere discipelen zichzelf als de discipelen van een fata morgana beschouwden? Dat hij moest geloven in het bestaan van een man die herinnerd wordt door de hele gemeenschap van Jeruzalem, maar die heeft nooit bestaan? Het is heel moeilijk voor te stellen dat er in Jeruzalem rond het jaar 50 een gemeenschap heeft bestaan die zich beriep op een personage dat vijftien jaar eerder zou zijn overleden, maar dat in feite nooit had bestaan…’

Misverstand

Dan is er Jezus ‘van Nazareth’, blijkbaar een misverstand. Waar kwam Jezus echt vandaan en waar was hij actief? Waar komt het misverstand vandaan?

‘We hebben alle reden om te geloven dat Nazareth niet bestond in de tijd van Jezus. De Thora, die tientallen steden en dorpen opsomt, zwijgt volledig over Nazareth, ook wanneer het de kadastrale verdeling van de zeven stammen beschrijft (Joz. 18). Ook de Talmoed, die 63 namen van steden en dorpen in Galilea noemt, zegt er niets over. In de brieven van Paulus wordt deze naam niet genoemd, evenmin door historici of geografen uit de oudheid.

Er is al lang geconcludeerd dat Nazareth in de tijd van Jezus een klein gehucht moet zijn geweest. Maar dat komt niet overeen met het evangelie van Mattheüs, dat spreekt van een “stad (polis) genaamd Nazareth” (2:23) en zelfs niet van een dorp (kômè). Dat komt ook niet overeen met het evangelie van Lucas, dat spreekt over de “synagoge van Nazareth” (4:16-22), toen er in de dorpen geen synagoge of school was.

De aanduiding van Jezus als Nazarener is in feite geen benaming van geografische oorsprong, maar een titel die is afgeleid van het woord netser: “uitloper, kiem, tak”. In de Thora wordt dit woord in het bijzonder door Jesaja gebruikt in een beroemde passage over David en zijn nakomelingen, uit wie de Messias geboren moet worden.’

Familie

Wat valt er uiteindelijk te reconstrueren van de familierelaties van Jezus?

‘Ze schijnen nogal slecht te zijn geweest, als we de bekende episode uit het evangelie van Marcus moeten geloven waarin de moeder en de broers van Jezus, denkend dat hij gek geworden is, hem proberen te grijpen. “Hij komt naar het huis en opnieuw verzamelt de menigte zich, tot het punt dat ze niet eens brood konden eten. En zijn mensen, die ervan hoorden, gingen op weg om hem te grijpen, want ze zeiden: hij is zijn verstand kwijt” (Marc. 3:20-21).

In de rest van de tekst verzet Jezus zich tegen zijn geestelijke familie, bestaande uit zijn discipelen en zijn fysieke familie. Deze episode is bijzonder interessant omdat het laat zien dat het gezin van Jezus, te beginnen met zijn moeder, althans volgens het Marcusevangelie, niet de minste kennis van of herinnering aan de Annunciatie (Maria-Boodschap) had, de buitengewone omstandigheden van zijn geboorte zoals vermeld in de prologen van Lucas en Mattheüs.

De vraag van de broeders van Jezus heeft heel wat inkt doen vloeien. Ik nam het hele dossier mee om de verschillende stellingen te onderzoeken. De onontkoombare conclusie is dat de broers en zussen van Jezus inderdaad bloedbroeders (adelphoi) en zussen zijn, en geen neven (anepsioi) of kinderen geboren uit “een eerste huwelijk van Jozef”. Ze zijn allemaal kinderen van Maria, hoewel de identiteit van hun respectievelijke vaders onzeker is.

De evangeliën zwijgen absoluut over wanneer Jozef stierf en hoe oud Jezus op dat moment was. Ze geven ook geen indicatie van waar hij werd begraven. Het is bijna hetzelfde met Maria, wat wel als een verrassing overkomt als je weet hoe machtig de Maria-cultus daarna zal groeien.

In Marcus wordt haar naam maar één keer genoemd (6:3). Het evangelie van Thomas verwijst naar haar, maar noemt haar naam niet. Paulus zegt dat Jezus “uit een vrouw werd geboren” (Gal. 4:4), maar vindt het niet nodig om haar naam te vermelden. Het vierde evangelie spreekt meerdere keren over de “moeder van Jezus”, maar noemt nooit haar naam!’

Wordt morgen vervolgd…

Flavius Josephus

Jezus, de man die geen vader had (1)