Het is een stoplap die in menig discussie opduikt, over klimaat, armoede, oorlogen, energieproblematiek, woningnood, grondstoffenschaarste, zelfs migratie en asiel: ‘We zijn met teveel op deze planeet’. De in 2019 overleden filosoof Etienne Vermeersch lag er naar eigen zeggen wakker van. Helaas bestaat er tot op vandaag nogal wat verwarring rond het thema, en zijn er nogal wat ‘experten’ die het probleem wegwuiven. In bepaalde kringen is het zelfs een ethisch taboe.

Fons Jena publiceerde zonet een boek dat een aantal belangrijke misverstanden opruimt en verhelderende inzichten brengt. Een gesprek met iemand die ‘out of the box’ denkt.

Dat we ‘met teveel zijn’ merken we elke dag, of we nu in de file staan of als haringen in een ton opeengepakt in bus of tram. Er is ruimte te weinig, elke dag sneuvelt er bos, bouwgrond wordt onbetaalbaar. Maar overbevolking lijkt de klassieke olifant in de kamer. De titel van het boek klinkt ook wel wat benauwelijk: moeten mensen zich overbodig, ‘te veel’ voelen?

‘De titel is een eyecatcher, maar neen, ik wil net betogen dat het leven te waardevol is om met teveel op mekaar te zitten op een afvalberg. Ik wil dat bespreekbaar maken op een serene én wetenschappelijke manier, zonder teveel sentimentele heisa. Mijn boek wil het thema aankaarten vanuit de begrippen duurzaamheid, natuurruimte en levenskwaliteit.’

‘Overbevolking gaat om veel meer dan kilo’s CO2 en hectare voetafdruk. Het gaat ook om het beperken van individuele vrijheid en de algemene levenskwaliteit. Het gaat ook om hoeveel natuurruimte we willen en kunnen overhouden voor echte natuur.’

…die dan ook weer in functie staat van levenskwaliteit: een mens is niet gemaakt om in een woestijn van baksteen, beton en asfalt te leven.

‘Klopt. Natuurruimte en levenskwaliteit zijn communicerende vaten. Iemand die tevreden is met een containerwoning, massa-mobiliteit en industriële voeding zal nooit zagen over overbevolking, maar iemand die droomt van een wereld waar iedereen in het groen kan wonen en gezonde en lokaal geproduceerde voeding kan kopen zal al sneller een ander gedacht hebben.’

‘Meer natuur is ook het medicijn voor ons doorgedraaid antropocentrisme. En dan heb je nog het feit dat de natuur zelf bestaansrecht heeft, los van de voordelen die het heeft voor de mens.’

Hokjesarchitecten en kindergeld

VRT

Antwerpen, Luchtbalwijk

Nu denk ik aan al die architecten die ons in kleine hokjes willen stoppen, we moeten ‘kleiner gaan wonen’ en zo. Zijn die mensen wel goed bezig?

‘Dat is de omgekeerde wereld. We moeten ons niet als insecten in hokjes verstoppen omdat we met zoveel zijn, we moeten gewoon eens de rekening maken hoeveel mensen onze ruimte aan kan. Daar duikt onvermijdelijk het begrip ‘duurzaamheid’ ook op: het heeft geen zin om een aangename leefomgeving te creëren voor mens en dier die maar enkele generaties mee gaat. In het bereiken van die ‘goede plek’ is een geplande bevolkingskrimp cruciaal.’

Een krimpscenario dus, geen status-quo.

Inderdaad, ik denk dat een regio als Vlaanderen van 6,5 naar 2 à 3 miljoen inwoners zou moeten gaan. Dat zou veel meer levensruimte geven, minder consumptie, minder files, maar ook bijvoorbeeld kleinere klassen en beter onderwijs. We gaan voor kwaliteit in plaats van de kwantiteit.’

Maar hoe zouden we dat moeten bereiken? De Chinese Communistische partij is daar altijd zeer dirigistisch in geweest: vanaf 1979 gold een strikte éénkindpolitiek, sinds 2015 mocht men twee kinderen hebben, en sinds dit jaar zelfs drie. Moet de overheid de grootte van onze kroost bepalen?

‘O nee, wij zijn tegen elke vorm van dwang. Ik geloof meer in een bewustwording, en daar wil mijn boek een bijdrage aan leveren. Het is uit zorg voor de komende generaties dat we de overbevolking moeten tegengaan. De verantwoordelijkheid ligt nooit bij het kind zelf en daarom moeten koppels gemotiveerd worden om die verantwoordelijkheid te nemen.’

‘Ach, het is als roken. Ooit zag je interviewers op TV die als schoorstenen hun walm in de studio verspreidden, nu is dat ondenkbaar. Ik geloof wel in zoiets als voortschrijdend inzicht en motivatiecampagnes.’

Ondertussen blijft de staat kroostrijke gezinnen sponsoren met kindergeld, waarbij vooral de allochtone aangroei opvalt. Afschaffen dat kindergeld?

‘Dat is inderdaad een compleet achterhaald systeem. Ik zou het eerder degressief maken: één kind betoelaagd, het tweede minder, en vanaf drie niks. Het punt is echter dat die kinderrijkdom met economische groei wordt geassocieerd, de noodzaak aan werkkrachten, daarvoor hebben we ook de migratie op touw gezet.’

‘In feite is Europa even overbevolkt als India of het oosten van China. België is een van de meest dichtbevolkte landen ter wereld. De bevolkingsexplosie in de negentiende eeuw was een ongewenst gevolg van de demografische transitie, terwijl vandaag nog steeds de filosofie wordt gehuldigd dat we kinderen en actieven nodig hebben om de vergrijzing en de pensioenen te betalen.’

‘Maar dat is natuurlijk een vicieuze cirkel, zo draait elke generatie op voor de vorige. De honger naar arbeidskrachten volgt uit een obsessie dat de economie alsmaar moet groeien, waardoor consumptie een must is. Die cirkel moeten we doorbreken. Economie moet in dienst staan van de mens, niet omgekeerd.’

Ecorealisme

Al te dikwijls worden pleidooien voor bevolkingskrimp nog geassocieerd met kinderhaat. Wellicht vanuit een katholieke achtergrond, en met bijvoorbeeld de anti-abortusbeweging als bijkomende trigger. Ook het Vaticaan staat nog steeds op de rem als het over geboortebeperking gaat. Crimineel toch?

‘Wat er in de tweede helft van de 20ste eeuw gebeurde kan dienen als illustratie. Het onderwerp kon op steeds meer aandacht rekenen vanaf de jaren ‘50 maar door misverstanden en druk van allerlei belangengroepen werd het thema een mijnenveld in de jaren ‘90. Als je toen over overbevolking sprak was je ofwel een racist, vrouwenhater, technologiehater, doemdenker of – in het beste geval – een naïeve idealist. De realiteit is helemaal anders: mensen die overbevolking bespreekbaar willen maken zijn filantropen en natuurvrienden, die een betere wereld willen voor iedereen.’

Dat is een groen standpunt. Mag ik je een ecorealist noemen?

‘Politiek doorbreekt mijn visie alleszins de links/rechts-tegenstelling. Doordat ik het belang erken van culturele identiteit en migratie als een symptoom zie, heeft traditioneel links er moeite mee, terwijl rechts nog altijd teveel vastzit in de veel-kindjes-sfeer. Maar dat zijn allemaal verouderde paradigma’s.’

‘Wat wij, als welvaartsland, nu vooral moeten doen is de schaal hertekenen waarop mensen de beschikbare ruimte kunnen bezetten. We kunnen dat aan, we moeten hier voluntaristisch denken. Met als leidraad dat we maar één planeet hebben en die als een goede huisvader moeten onderhouden, in het belang van alle bewoners. Uiteindelijk draait het allemaal om welbegrepen eigenbelang hoor.’

In die zin wil je ook de logica van de ‘vervuiling’ omkeren: in plaats van mensen alsmaar te culpabiliseren dat ze teveel vervuilen en de afvalberg doen toenemen, zou een bevolkingskrimp ook automatisch het afvalprobleem verminderen.

‘Ja, die culpabilisering is hypocriet. Die had jij ook al in je boek ‘De Langste Mars’ beschreven geloof ik: de groenen willen ons met een schuldcomplex opzadelen op vlak van consumptie. Maar ze trekken zich niets aan van het aantal consumenten. Overbevolking is een groter probleem dan overconsumptie.’

‘Natuurlijk moeten we niet terug naar de wegwerpmaatschappij waardoor de oceanen vol plastiekrommel zitten. Het is echter de industriële groei die dat soort excessen mee veroorzaakt, en die groeidwang loopt parallel met de behoefte aan arbeidskrachten en dus aan voortplanting. Of migratie. Die twee zijn schijnoplossingen.’

‘Mensen moeten zelf beseffen dat het anders kan. Kiezen voor een kleiner gezin is eigenlijk de beste vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid tegen het huidige economische systeem. Bevolkingsgroei is de brandstof van het systeem, dus als we die brandstoftoevoer beperken zal het systeem zich moeten aanpassen en zuiniger draaien.’

Ontwikkelingshulp vanuit welbegrepen eigenbelang

VRT

Etienne Vermeersch (1934-2019), de man die in Vlaanderen het thema van overbevolking op de kaart zette.

Is het stoppen van de bevolkingsgroei op wereldvlak ook de sleutel om het migratieprobleem op te lossen? Moeten we ook hier niet meer denken vanuit gezond eigenbelang?

‘Ja, daar geloof ik sterk in, ook al is het voor links een taboe. De migratie van Zuid naar Noord is een pervers fenomeen. Het zorgt voor een “drainage” van opgeleide mensen wat de ontwikkeling van het thuisland nog verder bemoeilijkt. De zwakken blijven achter, de sterken zijn weg, dat kan niet.’

‘Aan de andere kant, in het gastland, treedt er wel degelijk demografische vervanging op. Onbeperkte migratie is dan ook een bedreiging voor het voortbestaan van culturele en etnische diversiteit in de wereld. Elke cultuur en etniciteit heeft evenveel bestaansrecht en moet daarom de nodige ruimte krijgen om zich in stand te houden en zelfstandig te ontwikkelen.’

Dat is helemaal tegengesteld aan de VN-vluchtelingendoctrine

‘Tijdelijke opvang van vluchtelingen, voor zo lang er een acute crisis is, behoort tot de verantwoordelijkheid van de meer welvarende landen en is dus geen probleem. Maar hoe sneller elk land zijn eigen bevolking kan voorzien met voldoende welvaart hoe beter voor iedereen.’

‘Welbegrepen ontwikkelingshulp moet dienen om duurzame structuren op te zetten om de migratiestromen vanzelf te laten stilvallen. Van die ontwikkelingshulp zou geboortebeperking een essentiële pijler moeten zijn. Gezinsplanning dus, gekoppeld aan onderwijs en vrouwenrechten. Overal waar mensen langer naar school gaan en vrouwen gelijke rechten krijgen, zie je de gezinnen kleiner worden.’

Denk je dat het debat over overbevolking hier bij ons politiek van de grond zou komen?

‘Het onderwerp zal steeds meer opduiken en veel mensen staan er wel voor open, het groeit in de geesten, dat merk je wanneer je de kans krijgt om er over te praten. Dit boek is alvast een belangrijke mijlpaal om dat ‘passief bewustzijn’ om te zetten in verandering. Het is bij mijn weten het eerste boek in ons land over overbevolking. Spijtig dat Etienne Vermeersch het niet meer kan lezen, hij was een van de inspirerende krachten. Hopelijk pikken ook de media dit boek op.’

Bij deze toch al in Doorbraak.

Fons Jena, geboren te Leuven in 1989 en wonende te Overijse, is van opleiding industrieel ingenieur en werkt sinds 2018 als milieuambtenaar. In 2021 heeft hij samen met twee anderen de vereniging MinderMensen vzw opgericht met als doel het thema van overbevolking op de sociale en politieke agenda te zetten in Vlaanderen. Naast overbevolking heeft hij een sterke interesse in ecologie en filosofie. Meer informatie is te vinden op zijn webstek www.wezijnmetteveel.be.

Fons Jena: ‘We zijn met te veel – Een pleidooi voor een herbergzame wereld’
Uitgeverij Eburon
270 blz, 16 x 24 cm (paperback)
Winkelprijs: 24,50 euro (incl. BTW)

Fons Jena

Een pleidooi voor een herbergzame wereld

De diversiteitsparadox