De verkiezing van Jair Bolsonaro in Brazilië kwam voor velen onverwacht. Om de omwenteling van een jarenlang links bestuur door de Arbeiderspartij (PT) van onder andere Dilma Roussef en Lula da Silva te kaderen, had Doorbraak een interview met Eduardo Platon.

Eduardo is een Braziliaans burger, maar met globale connecties. De voorbije zeventien jaar reisde, woonde en werkte hij in het buitenland. Hij heeft een masterdiploma in Business and Finance, en ééntje in politieke filosofie (beide behaald in de VS). Eduardo verdeelt zijn tijd over de private sector, overheidsagentschappen, politieke partijen en NGO’s, waardoor hij een perspectief kan bieden uit verschillende invalshoeken. Eduardo beschouwt zichzelf als een culturele conservatief en een economische liberaal.

Dit interview verschijnt in drie delen. Vandaag deel 1.

Links heeft tweedracht gecreëerd

Het Braziliaanse politieke kader gaat vooruit. Sommigen denken dat we achteruit gaan, maar ik zie het anders. Ik zie hoe we eindelijk een aantal economische, financiële, sociale, culturele, internationale en milieuproblemen aanpakken waar we lang niets aan gedaan hebben.

Brazilië is een christelijk land, met ongeveer 60% katholieken en 25% evangelische christenen. Het Braziliaanse gezin heeft veel aandacht voor het gedrag van politici. Dat is één van de redenen waarom Bolsonaro zo veel publieke steun kreeg. Wanneer ik naar mezelf kijk, in het midden van al dit gedoe, ben ik oprecht gelukkig. Drieëndertig jaar lang, sinds het einde van de militaire dictatuur in 1985, werden we geregeerd door linkse leiders. Sommige van hen waren meer gematigd, andere meer extreem. Dit land kan lessen leren uit het vlot overhandigen van de macht, zoals andere landen in bijvoorbeeld Europa en Azië ook doen. We kunnen kijken naar wat er de voorbije dertig jaar bereikt is, maar ook kritiek geven en een aantal premissen aanpassen.

Je stemde voor Bolsonaro. Kan je me de voornaamste redenen geven waarom je hem verkoos boven andere kandidaten, zoals bijvoorbeeld Haddad van de Arbeiderspartij?

Ik woon in Brazilië en ik voel de druk. Ik voel hoe mensen bang zijn om buiten gaan, ik voel hoe slecht het politieke systeem geworden is. We hebben het over veiligheid, ja, maar ook gewoon over het gebrek aan respect dat mensen voor elkaar hebben, hoe mensen met elkaar omgaan.

Links heeft tweedracht gecreëerd in ons land. Vóór Lula (de voormalige linkse president van Brazilië, nu opgesloten voor corruptie, nvdr) was dit land niet verdeeld tussen de haves en de have-nots. Blanken tegen zwarten. De LGBTQ-gemeenschap. Linkse leiders hebben die tweedracht geïntroduceerd in de samenleving, dat onderscheid was vroeger nooit zo belangrijk.

Laten we het hebben over veiligheid. 63.000 mensen per jaar worden vermoord in Brazilië. Per jaar. In Brazilië worden meer mensen gedood dan in conflictzones als Irak. Het is droevig om te zien hoe een land als Brazilië, met zo’n groot potentieel en zo veel rijkdom, verkeerd bestuurd wordt, naar mijn mening.

Kijk naar het aantal agenten dat gedood wordt, het zijn er meer dan eender waar ter wereld (in 2016 stierven 437 politieagenten in Brazilië, in de VS 135, nvdr). Elk land dat zijn wetten wil doen naleven heeft een slimme veiligheidsstrategie nodig. Je hebt middelen nodig, veel training. Je moet er voor zorgen dat je agenten zich veilig voelen. Als ze zich niet veilig voelen, kunnen ze de burgers niet beschermen. Veel mensen verdedigen de criminelen, maar we verdedigen niet de mensen die ons beschermen. Daar moeten we iets aan doen.

Toenemende militarisering?

Bolsonaro presenteerde zichzelf als de kandidaat van de openbare orde en veiligheid. Hij beloofde onder andere meer privébezit van wapens toe te laten, om de politie meer vrijheid te geven om dodelijk geweld te gebruiken. De vorige president, Temer, stuurde het leger naar de staat Rio de Janeiro om de orde te herstellen. Zie je een toenemende militarisering van de ordehandhaving? Ligt daar een mogelijk probleem?

Rio de Janeiro is een failed state. De staat heeft zo veel slechte gouverneurs gehad de afgelopen decennia. Gouverneur Pezão is onlangs gearresteerd. De laatste drie of vier gouverneurs zitten ofwel in de gevangenis of staan op het punt naar de gevangenis gestuurd te worden. De corruptie in de overheid is onvoorstelbaar. De staat heeft geen geld, voor niets, zelfs niet om haar eigen ambtenaren te betalen. De georganiseerde misdaad neemt de maatschappij in Rio volledig over en infiltreert de overheid.

Ik denk dat wat er in Rio gebeurd is, noodzakelijk was, maar dat het niet op volle capaciteit gebeurde. De militaire interventie nam enkel de ordehandhaving over, om bezittingen en burgers te beschermen. Het leger is niet verantwoordelijk voor het bestuur van de staat, er was geen politieke overname. Ik denk dat het niet goed gedaan is: bij een federale interventie moet je alles kunnen overnemen, niet slechts de ordehandhaving.

De interventie loopt tot het einde van dit jaar, dus de nieuwe president zal moeten beoordelen of ze in haar huidige vorm kan doorlopen, of ze een versnelling hoger moeten schakelen.

Wat bedoel je met ‘een versnelling hoger’?

Gezien de ernst van de situatie zal men moeten bekijken hoe men een systeem kan installeren dat de wet en veiligheidsmaatregelen doet respecteren.

Laten we even uitzoomen en naar het bredere plaatje kijken. Bolsonaro en leden van zijn team hebben bewondering uitgedrukt voor het militaire regime en een aantal daden van dat regime verdedigd. Sommigen in Brazilië, maar ook in de internationale gemeenschap, maken zich zorgen over die combinatie van bewondering voor de militaire dictatuur en de ordehandhavingsretoriek. Deel je die bezorgdheid?

Ik denk niet dat we terug zullen afglijden naar een dictatuur. Het Brazilië in de tijd van de dictatuur was een heel ander Brazilië. We hadden geen politiek geëngageerde burgers, we hadden geen instituties als de federale politie, de juridische agentschappen…

Bolsonaro is al langer politicus dan hij ooit militair was, al 27 jaar. Hij is een politicus, geen soldaat. Ik denk niet dat we ons zorgen moeten maken over een democratisch afglijden.

Hij moest in debat gaan met een hele boel linkse politici die zich altijd negatief uitlaten over de militaire dictatuur — zoals de media dat noemt, maar wat we eigenlijk moeten benoemen als de tijd dat het leger aan de macht was. Bolsonaro verdedigde de goede dingen die toen gebeurd zijn. Brazilië stond voor de keuze: één bepaalde ideologie (communisme, nvdr) nastreven, of terugvechten en deel uitmaken van de vrije wereld. Het militaire regime creëerde onder andere de publieke infrastructuur.

Hoe Bolsonaro spreekt is niet noodzakelijk hoe hij zal regeren. Om dingen te veranderen, moet je eerst de aandacht zien te trekken, de discussie winnen, en dat doe je door wat meer explosief uit de hoek te komen. Dat gebeurt niet enkel in Brazilië, maar wereldwijd: Italië, Oostenrijk, de VS.

Het politiek-institutionele landschap

Wat is het institutionele landschap in Brazilië? Welke controlemechanismen bestaan er?

Brazilië is een presidentieel systeem, met een scheiding der machten die elkaar in balans houden. We hebben een hooggerechtshof met elf rechters, waarvan de meeste corrupt zijn (lacht).

Hoe worden rechters in het hooggerechtshof benoemd? En voor hoe lang?

Ze worden benoemd door de president, voor het leven geloof ik (er bestaat geen maximum termijn, maar wel een verplicht pensioen op 75, nvdr). Daarom had het Lula-oordeel zo’n groot effect (het hof bevestigde Lulas veroordeling tot 12 jaar cel, nvdr): hij kreeg zes stemmen tegen. Het was erg nipt, hij verloor met maar één stem.

De reden dat hij veroordeeld is, is omdat het leger duidelijk maakte dat Brazilië een rechtstaat is. Generaal Eduardo Villas Boas, commandant van het leger, tweette dat het hof zijn functie moest uitoefenen en dat corrupte mensen niet zo gemakkelijk vrij zouden mogen komen.

Nessa situação que vive o Brasil, resta perguntar às instituições e ao povo quem realmente está pensando no bem do País e das gerações futuras e quem está preocupado apenas com interesses pessoais?

— General Villas Boas (@Gen_VillasBoas) April 3, 2018

Vind je het niet zorgwekkend dat een militaire commandant justitie bedreigt – zelfs als ze corrupt zijn – om een oordeel te krijgen dat het leger wenst?

Ik denk niet dat het een dreigement was. Ik denk dat het eerder een bespiegeling was. In elke situatie heb je krachten die duwen en trekken in verschillende richtingen, naar de uitkomst die zij willen. In dit geval waren de mogelijke uitkomsten het al dan niet opsluiten van Lula. Uiteindelijk kwam dat bij het hooggerechtshof terecht, nadat de verschillende niveaus van justitie hem al veroordeeld hadden. Alle niveaus van justitie waren het erover eens: Lula moest opgesloten worden.

Het hooggerechtshof oordeelt niet, ze sluiten deals. Dat is de realiteit. Daarom zei het leger: doe je job, je bent hier niet om deals te sluiten. Je moet oordelen volgens de wet.

Ik vind het toch verontrustend dat een hooggeplaatste militaire officier, in een land nota bene met een geschiedenis van militaire dictatuur, zijn positie gebruikt om een oordeel van het hooggerechtshof te beïnvloeden. Dat is geen positie waarin een militair zich zou mogen bevinden.

In een stabiel land, met een lange geschiedenis, waar de scheiding der machten functioneel is, is dat een terechte opmerking.

In een land met zo veel corruptie, van alle kanten, van alle overheidstakken… ik ben blij dat hij (de generaal, nvdr) opstond en dat zei. Als hij dat niet had gedaan, zou Lula vrij zijn nu. En misschien zelfs president, wie weet.

In jouw land zou een militair zo’n dingen niet mogen zeggen. Maar in een situatie waar mensen geen vertrouwen meer hebben in justitie, in de wetgevende macht — alhoewel we hen momenteel aan het vervangen zijn (via de parlementsverkiezingen, nvdr) — waar de uitvoerende macht niet in een positie is om goede beslissingen te nemen door hun banden met het hele politieke spectrum… soms moet iemand eens iets anders doen. Ik ben blij dat generaal Eduardo Villas Boas zijn soft power intelligent gebruikt heeft.

Een solide reputatie

Nu zeg je iets dat ik al vaker gehoord heb en dat ik interessant vind. Er is een groot wantrouwen ten aanzien van justitie en de wetgevende macht, maar er blijkt veel vertrouwen te zijn in het leger. Gezien de brede vertakkingen van het Car Wash-schandaal: waren er geen militairen betrokken bij de corruptie?

Niet voor zover ik gezien heb. De media zou het fantastisch vinden als ze konden zeggen dat die kolonel of deze generaal betrokken is bij een corruptieschandaal. Misschien hebben militairen een ander soort motivatie? Deze mensen — en ik ken een aantal van hen — leven als gewone mensen, als de middenklasse, ze verrijken zich niet. Ze worden niet plots miljonair of miljardair van de ene dag op de andere. Ze proberen iets goeds op te bouwen in Brazilië. Dat hebben ze allemaal met elkaar gemeen. Ze hebben een diepe appreciatie voor ons gevoel van burgerschap, en ze hebben veel respect voor ons land.

De media heeft nooit iets gevonden. Misschien hebben ze niet hard genoeg gezocht, of misschien zijn ze gewoon niet zo corrupt. Ik ben er zeker van dat nieuwsgierige mensen met de juiste vaardigheden onderzoek hebben gedaan. Als je toch iets zou vinden, laat het met weten!

Dat vertrouwen in het leger lijkt redelijk breed te zijn, niet beperkt tot één bepaald deel van het politieke spectrum. Klopt dat?

Ik denk dat in 2018 dat inderdaad zo is. In 2014 of 2012 misschien niet. Maar in 2018, na zo veel corruptieschandalen, hebben zij een redelijk stevige reputatie.

De wetgevende macht verandert nu wel. Van de 513 parlementsleden hebben we er bijna 200 vervangen. Zowel in het Congres als de Senaat zien we veel nieuwkomers, die geen banden hebben met de schandalen en de corruptie. Dat is een grote verandering, denk ik. We zien een Braziliaanse hernieuwing. Het wordt interessant te zien hoe bijvoorbeeld de nieuwe machtsverhoudingen tussen de 81 senatoren zullen verlopen.

In het Congres heeft Bolsonaro’s partij nu 52 parlementsleden en moet ze enkel de Arbeiderspartij laten voorgaan met 56 parlementsleden. De Arbeiderspartij is niet verdwenen. Brazilië heeft 35 politieke partijen, waarvan 23 of 33 vertegenwoordigd zijn in het Congres. Met zo’n fragmentatie zit iedereen in het Congres.

We moeten het systeem opkuisen, het is zo smerig. Goede mensen kunnen niet overwinnen, kunnen niet slagen in het leven. Je moet namelijk iets fout doen om je zaak te doen bloeien. Je moet iets illegaals doen. Burgers betalen de hoge belastingen die de overheid van hen eist, maar we krijgen er geen publieke infrastructuur voor terug, er is niets beschikbaar. Waar gaat al dat geld heen?

Autoritarisme

Hebben de wetgevende en rechterlijke macht aanzienlijke controle over de president? Is er iemand die de president kan inperken als hij zou besluiten autoritair te regeren?

Ik denk dat we een groeiende groep politieke activisten hebben in dit land. Brazilië heeft ook een grote diaspora: ongeveer één miljoen Brazilianen wonen in de VS, ongeveer 250.000 in Japan. Mensen denken niet vaak aan die grote diaspora, maar velen van ons wonen in het buitenland. En dankzij sociale media zijn al die Brazilianen over de hele wereld met elkaar verbonden. Er zullen dus mensen zijn die getuige zijn als hij zich autoritair zou gedragen, ook mensen in het buitenland. Dat is het mooie aan deze geglobaliseerde wereld: we zien de dingen live gebeuren. Als Bolsonaro zich ondemocratisch zou gedragen, zou hij binnen een paar seconden betrapt worden. Iemand zou een foto trekken, zijn opmerkingen opnemen.

Links heeft niets om hem op te pakken, buiten zijn explosieve uitspraken. Ze zijn er nooit in geslaagd hem iets autoritair te doen zeggen. Hij heeft nooit gezegd dat hij het Congres zou afschaffen, dat hij zich niet aan de grondwet zou houden. Hij heeft nooit iets autoritair gezegd.

Dat klopt niet. Hij heeft — weliswaar lang geleden — gezegd dat als hij ooit verkozen zou worden, dat hij dan op de eerste dag een coup zou plegen.

Dat was meer dan twintig jaar geleden, hij was een andere man toen. Vandaag heeft hij nooit iets autoritairs gezegd. Weet je, hij heeft geen filter. Maar hij is geen racist, niet homofoob, wat mensen over hem beweren. Hij is getrouwd, hij heeft kinderen, hij is een christen. Dat appreciëren veel mensen aan hem. Hij krijgt veel steun uit christelijke hoek.

Ik denk dat we nog verbaasd zullen zijn over hoe niet-autoritair hij zal zijn. Dat wordt leuk om zien. Nu verwacht iedereen dat hij de bad guy zal zijn, maar als hij dan níet de macht grijpt, zich níet autoritair gedraagt, dan zullen mensen beseffen dat ze iemand aanvielen die eigenlijk niet bestaat.

De ministers die hij selecteert voor zijn kabinet zijn allemaal beter voorbereid dan hijzelf. Zij hebben beter onderwijs gehad, betere ervaring. De mensen in zijn kabinet zijn beter dan hijzelf. Dat zegt iets over de man achter de politicus. Als je als CEO van een bedrijf mensen aanwerft die beter zijn dan jezelf, met meer kennis en begrip, meer ethisch, met betere morele standpunten, dan zegt dat iets over jou. Dat is wat Bolsonaro nu doet. Kijk naar hun biografieën, hun CV.

Dat is nieuw voor Brazilië. Vroeger draaide het enkel om politieke connecties, om deals in achterkamertjes. Vroeger zou een nieuwe president nooit iemand geselecteerd hebben die geloofwaardig is, een expert op zijn of haar domein. Hij haalt mensen binnen die weten waar ze het over hebben. Na drieëndertig jaar.

Morgen praten we verder over veiligheid, Trump en Duterte, en beschuldigingen van homofobie.

Freddy De Kerpel

Het eiland

Bolsonaro: een Braziliaans perspectief

Vergeten vragen van de voorbije week: aflevering 19