Naar aanleiding van zijn overlijden 20 jaar geleden, presenteert Canvas een dubbelportret van Johan Anthierens. Ongetwijfeld zeer boeiend. Johan was een journalist hors categorie.

De lijfspreuk…

… van de meest markante journalist van het vierde kwartaal van de 20ste eeuw was ‘NIEMANDS MEESTER – NIEMANDS KNECHT. Het is een kroon op zijn hoofd, maar wie hem gekend heeft, las of leest, komt daar vanzelf op uit. Het is dus niet origineel Johan met die slagzin te typeren. Ik persoonlijk ben meer gecharmeerd van een ander gezegde van Johan: ‘LEVE MIJ!’

Het is terecht de titel van het eerste van de twee delen van de pennenvruchten van de benjamin van de gebroeders Anthierens, vijf in totaal, van wie er drie in de journalistiek belandden. De door Brigitte Raskin bijeengeschraapte geschriften werden het literair gezinde deel van de Nederlandstalige wereldbevolking aangeboden in 2003 en 2005 door wijlen Uitgeverij Van Halewijck. Ik blader er af en toe door, blijf soms steken bij een passage die mij raakt.

Kuifje bij de Sovjets

Zoals deze: ‘Een progressieve papa betrapt zijn tienjarige dochter op het lezen van Kuifje bij de Sovjets. Het kind krijgt de wind van voren, het album wordt in beslag genomen en vader wil weten hoe ze aan dat fascistische vod komt. ‘Met oma van mijn zakgeld op de vlooienmarkt gekocht!’ jengelt het zwarte schaap tussen dikke woedetranen door. ‘Ho maar,’ schrikt vader, ‘misschien wel een unieke editie van voor de oorlog, je weet maar nooit…’

Het blijkt echter om een vulgaire commerciële uitgave te gaan. De ontgoocheling is oprecht, de linkse verontwaardiging welt weer op, vader knarsetandt dat die welp van hem immuun is voor welke democratische gedachte ook, hij verzaakt verdere educatieve initiatieven. ‘C’est Ça,’ komt de moeder tussenbeide, ‘fiche-lui la paix!’
[Knack – ‘Ooggetuige’, 21 januari 1976]

Een wilsverklaring

Terugkomend op die ‘LEVE MIJ!’ De uitroep is een wilsverklaring. Voor het leven dat hij wenst. Advies van anderen is welkom, zolang het bijdraagt aan de eigen wil en wens. Maar onder die twee woorden schuilt ook de kwetsbaarheid van Johan. Hij deed zich vaak stoer voor. Als schild ter bescherming van zijn overgevoeligheid enerzijds, maar anderzijds als wapen om het recht op onafhankelijkheid te beschermen. Ik… Mij… en Mezelf klinkt zowel egocentrisch als egoïstisch, maar in wezen heeft elke mens daar recht op, ja, zelfs de plicht dit na te streven. Tot op zekere hoogte moet elke mens zichzelf [Ik]] als God zien, [MIJ] als Jezus Christus en [MEZELF] als de Heilige Geest. Ten bate weliswaar van zijn medemens.

Johan was in zekere zin asociaal, maar nam het steeds op voor wie de Straatwet boven de Wetstraat verkoos. Soms kwetste Johan iemand, een partij of beweging. Dat was een poging om hem / hen te genezen. Zoals je om op te bouwen moet beginnen met af te breken. Maar dat kwetsen was ook een uiting hoe hij zich voortdurend bedreigd voelde en met een standpunt een Chinese / Berlijnse / Mexicaanse muur rond zich optrok. Voorbeelden van Johans’ kwetsbaarheid zijn er volop te vinden in zijn standpunten. Op zichzelf slaande niet zo vaak. Toch bestaan ze.

Geen kerk, geen Vlaanderen, geen vlag

Een voorbeeld: ‘Toen ik twintig was, ontsloot een twaalf jaar oudere broer zijn Dual-toverkast en duizelde ik mee met de draaitafel. Ik bedronk mij aan de simplistische en toch niet banale belijdenissen van de anarchistische en melodieuze bekvechters Georges Brassens, Léo Ferré, Guy Béart und so weiter. Hier vond ik een weerwoord op de opvoeding waaraan ik, zonder verwijt aan mijn ouders, , geen boodschap had. Nee merci, ik hoef geen kerk, ik hoef geen Vlaanderen, ik kan zonder vlag, ik moet geen optochten naar hier en ginder, ik lach niet op 1 april en schrei niet op 1 november, ik zoek het zelf uit, ik wil mezelf ontdekken, op eigen houtje nagaan wie er het eerst was, het ei of Columbus, ik geef mijn ogen kost en inwoning, ik bedel niet, ik ben een goudzoeker.’

‘Zongen de Fransen mij voor, en daar ben ik dankbaar om. Omdat ik de les heb geleerd, kan ik nu zonder hun inspraak verder, maar erkentelijk en toegenegen blijf ik Brassens en consorten for ever. Los van grammofoonkrukken bedrijf ik mijn levenslang lijflied, met mijn vrouw Elisabeth als tweede stem en gestut door een kinderkoor dat achter mijn rug knipogend vingerknipt.’
[Weerwoord – Vlerk in vogelvlucht, 1981]

Geluk en applaus

Roem en succes heeft Johan altijd nagestreefd. Het gaf hem een grotere onafhankelijkheid. Bovendien is het logisch. Iedereen met een dadingsdrang wil gehoord en gelezen worden. Waarom schildert een schilder, filmt een cineast, dicht een dichter? Om zijn mening te zeggen. Om dat te kunnen doen, onafhankelijk en vrij, is er geluk en applaus nodig. Dat is Johan Anthierens gelukt. Tot op zekere hoogte. Want zij die hij met zijn veelkleurige satanische pen te kijk zette, waren haast allemaal mensen met relaties die carrières konden breken of maken.

Dat heeft hem vaak zijn kruk op de redactie gekost. Bij De Standaard is hij stante pede mogen vertrekken na een denigrerend artikel over… Will Ferdy. Dat was een valstrik, want Johan had
gesmeekt om van de opdracht ontheven te worden, omdat hij wel wist dat dit niet goed kon gaan. Je kunt niet én over Leo Ferré én over Will Ferdy schrijven. En ze moeten op de redactie wel geweten
hebben dat dit fout moest gaan. De kop (of eerste zin?) van Johans recensie over het optreden van Ferdy in de AB luidde: de afwezigen hadden gelijk. Johan wist, of vermoedde, dat de zanger van Ziede gij mij geere connecties had bij de DS-directie en het ontslag is dan ook niet onverwacht gekomen.

Belga

Met als gevolg dat Johans journalistieke loopbaan een zwerftocht op een roetsjbaan door de mediawereld is geweest. Bij momenten verzoop hij onder het werk om plotseling te moeten bedelen om te mógen schrijven. Gelukkig had hij een kleine maar stevige club vrienden die hem door dik en dun steunden. Onder meer Frans [Sus] Verleyen, André Van Halewijck en broer Karel Anthierens. Die zat meer in met de ups en downs van Johan dan met die van zichzelf.

Een gevaarlijk parcours

Johan wist maar al te goed dat hij een gevaarlijk parcours reed. Soms leek het alsof hij het risico zocht. Het opsporen van muiters en mijters, om hen te huldigen of aan het kruis te nagelen. Maar telkens als hij in een afgrond – de leegte – belandde, schreef hij – bij wijze van spreken – openbare liefdesbrieven aan wie hem gewaarschuwd hadden dat hij gedumpt zou worden als hij doorzette. Het maakte dat de bezorgden, die zich vaak belazerd hadden gevoeld, nog meer van hem gingen houden. Een bewijs zijn de afscheidsbrieven.

Zoals deze: ‘Toen ik begin van de jaren zestig, even op de redactie werkte als lay-outman, kon ik de lawine van protesten meemaken, op je rubriek met virulente tv-commentaar. Met een, voor jou, goedgevonden woordspeling, deed je, soms ongewild, anderen pijn voor een heel leven. Toen je, in de periode van je eigen mediaoptredens, de querulant der Nederlanden werd, kweekte je een pak vijanden, maar kreeg je ook vele nieuwe vrienden.’

‘Voor de meesten was je vriendschap een – labiele – verzekering dat je hen niet in het openbaar zou bekladden. Vandaag, in deze nieuwe tijd, de tijd van de entartreurs, een meer Bourgondische en verkwistende manier voor het manifesteren van publiek ongenoegen, laat jij, emmerdeur bij leven, je bekakten verweesd achter.’
[HUGOKÉ in een afscheidsbrief aan Johan Anthierens in De Standaard, 1-2 april 2000.]

Sanctie

Voor de jongere lezers: HUGOKÉ was in zijn gloriedagen de Belgische evenknie van de Pools-Franse tekenaar en auteur Roland Topor. Maar terug naar Johan Anthierens, want voor hem zijn we vandaag aan het taalorgel gaan zitten. Johan kon een vriend voor een periode schrappen. Niet omdat hij je beu was, maar omdat je even geen vossenstreken had uitgehaald. Een schorsing was dus een waarschuwing. Ik heb het ooit meegemaakt; een schorsing van drie maanden.

Jezus op een surfplank. Wat zou ik Johan graag een nacht lang opnieuw op het podium zetten, en fragmenten uit zijn werk mijn portretten laten sieren. Helaas, mijn digitale podium is afgemeten. Toch nog dit: Johan is een ontdekkingsreiziger geweest voor het Franse en Nederlandse chanson. Zonder zijn bekommernis zou – bijvoorbeeld – Jacques Brel veel later in ons dierbaar vaderland bekend zijn geworden. Ik ga niet verder uitweiden over zijn gedoe hieromtrent. Beter lijkt me te besluiten met een van zijn lievelingschansonniers en een lied dat hem als het ware op het lijf geschreven was. Welke chansonnier? Welk lied? Dat zal u snel ontdekken als u klikt op de link. Au revoir.

Guy Béart

Johan Anthierens: Leve mij!

Worüber man NICHT spricht