We leven in labiele tijden, zelfs in de literatuur. Twee vrienden zijn met stijgende goesting en onafhankelijk van elkaar Timmermans’ Boerenpsalm aan het lezen. De nieuwe editie van de klassieker uit 1935 voert vandaag de top tien van de boekenverkoop aan. Boon en Claus zijn (voorgoed?) weg, Felix Timmermans is hot.

Ik kan er niet meteen bij, moet ik zeggen. Mijn lezende vrienden genieten genoeglijk: ze dromen van een verleden dat ver weg is, maar toch hun wezen schijnt te raken. De roots van Boer Wortel reiken verder dan we tien jaar geleden hadden durven denken. Inleider Bart Van Loo looft het Kempense vitalisme van Timmermans: een boek als dit toont ons wie we zijn, schrijft hij, waar we vandaan komen.

De toekomst van de wereld

Zelf ben ik in een ander boek bezig dat naar mijn aanvoelen beter toont wie we zijn. Het kan haast niet verder van dat van Timmermans afstaan, al gaat het ook over wat wortels met een mens doen: Identitti van de Duits-Indische cultuurwetenschapster Mithu Sanyal. Het boek is haar romandebuut; bij onze oosterburen werd het meteen een bestseller.

De titel van de roman verwijst naar de populaire blog van hoofdpersonage Nivedita Anand (op haar blog ‘Mixed-Race Wonder-Woman’). Nivedita is de Duitse dochter van een Indische man en een Poolse vrouw. Met geen van beide ouders voelt ze zich echt verwant, maar dat is geen groot probleem. Ouders zijn immers het verleden, de wereld de toekomst.

Net als Beyoncé

Nivedita studeert aan de universiteit van Düsseldorf: na een opleiding gender studies volgt ze nu postcolonial studies. Samen met vele anderen is ze in de ban van een erg charismatische vrouwelijke professor. Saraswita heet die, zoals de Hindoe godin van kunst, kennis en taal. (Enkel haar voornaam doet er toe, zegt Nivedita: ‘Beyoncé heeft ook geen achternaam nodig.’)

Saraswita leert haar studenten dat wie je bent een keuze moet zijn, niet het resultaat van opgelegde toevalligheden. Je biologische geslacht, je etnische afkomst, je familie: ze doen er niet langer toe. Ze kunnen worden ingewisseld voor betere opties: een nieuw gender, een culturele traditie, vrienden.

Rassen bestaan niet

Wie je bent, bepaal je uiteindelijk best zelf, predikt Saraswati. Decolonize your soul, Pop-Postcolonialism en White Guilt zijn de titels van haar boeken. Voor Nivedita zijn ze de Bijbel, de Boodschap die ze met veel enthousiasme via haar sociale media verspreidt. Ze begrijpt niet alles wat haar goeroe zegt even goed, maar dat hoeft ook niet met diepe overtuigingen.

Saraswati doceert critical race theory: ze voedt haar studenten op tot mondige wereldburgers die zich niet langer willen laten leiden door de kleur van hun huid. Wit is niet gelijk aan suprematie, beklemtoont ze, zwart ook niet aan discriminatie. Rassen bestaan niet: het zijn sociale constructies en die moeten gedeconstrueerd worden.

Yoga uit Zweden

Maar dan gebeurt er iets dat de wereld van Nivedita en Saraswati op zijn kop zet. Saraswati blijkt helemaal niet van Indische afkomst te zijn, maar gewoon Sarah Vera Thielmann te heten, dochter van een honderd procent inheemse tandartsenfamilie uit Karslruhe. Duits van bloed en bodem, helemaal geen Person of Colour.

Twitter ontploft, en Nivedita wordt door de lezers van haar blog ter verantwoording geroepen. Zelf weet ze het ook niet goed meer. Wordt de waarheid plots leugen als degene die ze spreekt een bedrieger blijkt? Is de kleur van je huid iets wat je dan toch kunt kiezen? Is de yoga die wij in het Westen kennen echt een Zweedse uitvinding?

Noodzakelijke leugen

Identitti is een grappige, buitengewoon intelligente campus novel die belangwekkende identiteitskwesties met evenveel zin voor relativering als ernst aan de orde stelt. ‘Identiteit is een noodzakelijke leugen’, vertelt Saraswati aan Nivedita, in een poging de vervalsing van haar afkomst goed te praten. Als je transgender kunt zijn, waarom dan ook niet transracial?

Sanyals roman doet denken aan Philip Roths The Human Stain (2000). Waarin Coleman Silk, een gerespecteere hoogleraar klassieke talen, decennialang zijn best deed om te verbergen dat hij eigenlijk van zwarte origine is. Net als Saraswati (maar in de omgekeerde richting) is Coleman Silk een racial passer: iemand die ongemerkt en ongestraft van etnische achtergrond denkt te kunnen veranderen.

Rachel Dolezal

Een bekend reëel voorbeeld van zo’n identiteitswissel is Rachel Dolezal, een Amerikaanse activiste die zich manifesteerde als de erfgename van een zwart en native American erfgoed, maar in 2015 publiek ontmaskerd werd als de dochter van witte ouders. Sanyal kent dat verhaal.

Het is lang niet de enige referentie. Saraswati echoot de groten van de hedendaagse postkoloniale theorie. Gayatri Spivak, Homi Bhabha, Kwame Anthony Appiah: ze komen allen met naam en toenaam voor in Identitti.

Ook schrijvers Zadie Smith en James Baldwin worden herhaaldelijk geciteerd, net als de conservatieve Canadese cultuurcriticus Jordan Peterson, die hier zelfs als personage wordt opgevoerd. (Saraswati debatteert met hem over Alice in Wonderland op een kunstenfestival in Wales.)

Ideeënroman

Identitti is een onvervalste ideeënroman: er wordt flink wat afgepraat. Tussen Nivedita en haar vrienden, maar ook in de lange gesprekken van het hoofdpersonage met Saraswati. De studente wil begrijpen wat haar prof bezielde toen ze besliste haar Duitse achtergrond in te ruilen voor een identiteit die onmogelijk de hare kon zijn.

Nivedita is het hart van Identitti: een-persoons-smeltkroes van naïviteit, oprechte bewondering en nog oprechter verontwaardiging, een heerlijk klankbord van de meest uiteenlopende opinies. Haar vrienden verklaren haar gek omdat ze Saraswati niet meteen laat vallen; Saraswati zelf blijft Nivedita bestoken met rationele argumenten over de schijn van het raciale zijn. En Nivedita wankelt in onzekerheid: misschien is dat vandaag wel de enig mogelijke vorm van authentiek bestaan die overblijft.

All the way

Door de waaier aan gesprekspartners waarmee ze Nivedita laat discussiëren, kan Sanyal all the way te gaan. In de eerste paar pagina’s lijkt Identitti nog een parodie te gaan worden (in de heerlijke stijl van Salman Rushdie), maar naarmate de roman vordert, wordt duidelijk dat het Sanyal menens is. Ook al lacht de auteur met elke vorm van categoriek identiteitsdenken (woke of niet), haar boodschap is zonneklaar: spreek met elkaar, luister naar elkaar.

Identitti is een plezier om lezen, ook vormelijk. Sanyal lardeert langere dialogische scènes met Twitter-berichten en Facebook-posts, die de ruime commotie over het ‘verraad’ van de professor moeten aantonen. Fragmenten uit Nivedita’s blog geven het geheel een eigentijdse look-and-feel die ook jonge lezers zal aanspreken.

Leesplezier

Ook plezant is het spel met referenties. Naar de postkoloniale theorievorming bijvoorbeeld – in het tweede deel van de roman begint elk hoofdstuk met Nivedita’s lesnotities bij klassiekers van onder meer Saïd (Orientalism) en Fanon (Peau noire, masques blancs). Hoofdstukken in deel één die verwijzen naar liedjes waarin de koloniale ervaring centraal staat (Strange Fruit van Billie Holiday bijvoorbeeld, of Coconut Woman van Harry Belafonte).

Saraswati staat in het Hindoeïsme voor de kracht van de creativiteit. Ze is wit, een teken van zuiverheid, en haar naam, zo leert Google me, betekent ‘zij die ons kennis geeft over onszelf’. En zo is het in dit boek uiteindelijk ook met de lezer: Saraswati blijft in de shitstorm die ze teweegbrengt, oordeel na oordeel afdwingen, maar ook de verplichting dat we gaan nadenken over die oordelen.

Of mijn vrienden die van Boerenpsalm genieten Identitti evenzeer zullen kunnen smaken als ik, weet ik niet. Wat ik wel weet, is dat Sanyals roman mij alvast uitnodigt om de roman van Timmermans anders te gaan bekijken. Of we nu beschaamd zijn over onze afkomst of vervuld van trots, we gaan het ermee moeten doen. Gezond verstand is nu eens juist en dan weer niet. Boer Wortel en professor Saraswati: één strijd!

Identitti is verkrijgbaar in onze online boekhandel boeken.doorbraak.be

James Baldwin

Over wortels en boerenverstand: Identitti van Mithu Sanyal

Zwart antisemitisme in de VS: een ongemakkelijke traditie