In de beginperiode van de socialistische beweging, op het einde van de 19de eeuw, was het socialisme in onze contreien gedegen Vlaams. Al snel werd het Belgisch, maar in iedere generatie kwam het weer tot een opstoot van Vlaamsgezindheid, en een verbinding van Vlaamse en socialistische idealen. Mogen we dat ook in deze eeuw verwachten?

Iedere generatie kent zijn veel te jong gestorven genieën en charismatische persoonlijkheden die al snel iconen worden van hun generatie, en van vele volgende. In Vlaanderen steken er twee met kop en schouders bovenuit: Albrecht Rodenbach (1856-1880) voor de opkomende Vlaamse Beweging, en Emiel Trossaert (1838-1868) voor het prille socialisme. Emiel wie?…

Emiel Trossaert alias Moyson

De Bond Moyson, het socialistische ziekenfonds in Oost- en West-Vlaanderen is naar hem genoemd, maar het is zeer de vraag of ze daar nog weten wie hij was. Emiel Trossaert, zoals de echte naam van Moyson luidt, werd geboren in een Gents, liberaal gezin. Tijdens zijn middelbare studies, aan het Koninklijk Atheneum aan de Ottogracht, krijgt hij van zijn leraar Jacob Heremans (1825-1884) een stevige Vlaamsgezindheid mee, diepgeworteld in een Heel-Nederlandse overtuiging.

Emiel blijkt zeer begaafd en wint al in 1855 de prijs voor Nederlandse taalkunde. In 1856 wordt hij lid, en meteen ook ‘geheimschrijver’ (secretaris) van het Gentse, vrijzinnige studentengenootschap ’t Zal Wel Gaan. In datzelfde jaar laat zijn vader August om opportunistische redenen zijn naam veranderen in Moyson. Ook de achttienjarige Emiel krijgt dus, conform de toenmalige wetgeving, ongevraagd de naam Moyson toegedeeld. Hij verlaat het ouderlijk huis.

Emiel schrijft zijn eerste bijdragen voor Noord en Zuid, dat later door Rome op de index werd geplaatst. Hij wordt lid van Vlamingen Vooruit en van zowat elke Vlaamse en vrijzinnige vereniging die hij tegenkomt. Dichter (Werkmanslied, Finis Flandriae, Aan mijn Noord-Nederlandse broeders, en zovele andere, hier te zien bij de Bibliotheek der Nederlandse Letteren). Redenaar, organisator van arbeidersprotest, rondreizende agitator: de rusteloze Emiel is het allemaal.

Gedreven door idealisme

Zijn studies geneeskunde aan de Gentse universiteit breekt hij af om zich aan zijn ideaal te kunnen wijden. Zijn geniale vriend, de filosoof en jurist Adolf Dufranne (1833-1858) leert hem het socialisme kennen. Samen staan ze aan de wieg van de Gentse syndicalisme. Als Dufranne sterft, amper 25, wordt hij als eerste in België burgerlijk begraven. Op de woelige uitvaart spreekt Emiel een daverende grafrede uit. De Oost-Vlaamse provinciegouverneur rapporteert erover aan de minister van Binnenlandse Zaken…

Als intellectueel tussen de arbeiders trekt Emiel op met de Gentse weversleider Jan de Ridder (1822-1890) en met Frans ‘Kapneus’ Bilen (1819-1881), voorzitter van de Noodlijdende Broeders, de eerste vakbond voor katoenspinners. In 1865 sluit Emiel Moyson zich aan bij de Eerste Internationale (lid nr. 37). Hij ijvert voor een synthese van arbeidersstrijd en Vlaamse strijd tot één emancipatiestreven. Het ene kan niet zonder het andere omdat, zoals Siegfried Bracke over Emiel Moyson noteerde ‘de gewone man moet weten waar hij vandaan komt, en het recht hebben in eigen land zichzelf te zijn’. Zijn einddoel is ‘een stevig Dietse bond van vrije burgers’. In 1859 had hij al gedicht:

O vaderlandsche kleuren
Oranje-wit-en-blauw!
Wat er ook moog’ gebeuren.
Wij blijven U getrouw!
Gij zijt het beeld der vrijheid,
Van Neêrland’s zelfbestaan:
Wij groeten U met blijheid,
O vaderlandsche vaan!

In een noot bij deze verzen stelt Moyson: ‘Onzes inziens, is de verbroedering der verdrukten op het practisch gebied het eenigste middel om ons sedert zoo lang geteisterd Vaderland van de akeligste ellende te verlossen: om de lasteraars en vertrappers onzer taalrechten, als Vlamingen, de siddering in het bastaardlijf te jagen, zoo niet tot den eerbied te dwingen; om eindelijk na den stormnacht, die voor Europa nakend is, niet als slaven eens vreemden alleenheerschers te ontwaken, maar als vrije Nederlanders, de voorwacht van den ontzaglijken Dietschen Bond’.

Een Vlaams, Heel-Nederlands en internationaal socialisme

De Vlaamse en Heel-Nederlandse gezindheid van Emiel Moyson was geen ‘verenging’ van zijn socialisme, zoals latere auteurs wel eens hebben beweerd, integendeel, ze was er de voedingsbodem van. Tegelijk betuigt hij zijn solidariteit met de linkse nationalist Giuseppe Garibaldi (1807-1882) die Italië weet te verenigen, inclusief de Pauselijke Staten, en met Benito Juárez die van 1861 tot 1872 de eerste volbloed-indiaanse president van Mexico is. Hiermee provoceert Emiel Moyson zowel de katholieken, die achter de paus staan, als de Belgische koningsgezinden: het is Juárez die keizer Maximilaan laat executeren, de echtgenoot van Charlotte, dochter van de Belgische koning Leopold I.

Tegelijk neemt Emiel Moyson deel aan het zevende Nederlandsche Taal en Letterkundige Congres (1862), waar hij samen met zijn gewezen leraar Jacob Heremans en kanunnik David het taalparticularisme van Guido Gezelle en Hugo Verriest bestrijdt omdat het de groei van de Nederlandse gedachte vertraagt. Hij pleit heftig voor Nederlandse taaleenheid.

In de Vlaamse Grievencommissie, die voor de regering de belangrijkste taalklachten moet oplijsten, werkt hij met volle kracht mee. De ondermaatse of totaal ontbrekende tweetaligheid van onderwijs, bestuur, gerecht en leger worden in detail uiteengezet. De Belgische regering heeft er echter geen oren naar en weigert zelfs het grievenverslag te publiceren. Als het uitlekt laat de premier Charles Rogier ‘een tegenverslag verschijnen dat het ééntalig Franse België als een politieke noodzaak voorhield’ (Els Witte).

De flamboyante Moyson combineert een zwierige levensstijl met een onophoudelijk politiek engagement tegen het lotingsysteem voor de legerdienst, voor coöperatieven, voor het algemeen stemrecht en verplicht onderwijs in de volkstaal. Door longtering ondermijnd sterft de uitgeputte Moyson bij zijn broer thuis in het Luikse, op 1 december 1868, zonder kinderen na te laten. Na zijn dood komt een ware Moyson-cultus op gang. Zijn naam prijkt nog altijd in overgrote, rode letters op de gevel van het socialistische hoofdkwartier dat de Gentse Vrijdagmarkt beheerst.

Het socialisme van Emiel Moyson en de zijnen was door en door Vlaams, met een Heel-Nederlands fundament en een brede, internationale belangstelling. Regelmatig ging Moyson spreken op vergaderingen van Franstalige socialisten om de rechten van het Nederlands en van de Vlamingen te verdedigen. Zijn socialisme had niets Belgisch. Voor hem waren er Vlamingen en Walen, geen Belgen. Op zijn grafmonument staat gebeiteld: ‘Hij streed voor vrijheid, recht en taal, voor Vlaming als voor Waal’. En dat in het Nederlands op de Luikse begraafplaats Robermont.

Emiel Trossaert alias Moyson leefde in de begintijd van het socialisme, toen de stichting van een eigen partij nog niet aan de orde was. Alle aandacht ging naar vakbondswerking, naar agitatie en naar theorievorming. De grote socialistische ideologen zijn allemaal tijdgenoten van Moyson, van de vader van de coöperatieve gedachte, de Welshman Robert Owen (1771-1858) tot de revolutionaire communist Louis Blanqui (1805-1881) en de anarchist Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865). De meest bekende werken van Karl Marx, het Communistisch Manifest (1848) en Das Kapital (1867), verschenen tijdens het leven van Emiel Moyson.

In het decennium na het overlijden van Emiel Moyson komt de socialistische partijvorming van de grond. En weer wordt dit een Vlaams initiatief. Dat belichten we morgen.

Jan De Ridder

Bond Moyson en de Vlaamse Beweging

Het bureau van Willem Elsschot