De oorlog woedde in al zijn hevigheid. Daar zat de grote Russische revolutionair maandenlang rustig te lezen in de bibliotheek van het Zwitserse Bern. Vladimir Iljitsj Oeljanov (1870-1924), alias Lenin, was verdiept in de lectuur van de ‘Wissenschaft der Logik’ van Georg Friedrich Wilhelm Hegel (1770-1831). Hij maakte er ijverig aantekeningen bij.

Van wat hij in die vier maanden, van augustus tot december 1914, schreef, waren 140 bladzijden gewijd aan commentaar op Hegel. 50 gingen er op in een artikel over Karl Marx. Slechts 30 ervan omvatten politieke stellingnames. De Amerikaanse marxistische socioloog Kevin B. Anderson is verbluft: ‘Voor een marxist die gewoonlijk eerder als man van de organisatie dan als theoreticus aanzien wordt, is dat een verrassende balans van de theoretische in verhouding tot de politieke geschriften’ (1).

‘Verraad’

Het was Lenin bij zijn studie van de grote Duitse filosoof niet direct te doen om de analyse van politiek en maatschappij, maar om het verwerven van inzicht in de structuren van het denken. Veel anders kon hij niet doen. Het uitbreken van de wereldoorlog veroordeelde hem in het najaar van 1914 in zijn Zwitsers ballingsoord tot ‘handelingsonbekwaamheid’. Hij leefde geïsoleerd; alle banden met Rusland waren door de oorlog gekapt. Lenin broedde over, kon niets anders doen dan reflecteren over wat hij het verraad van de sociaaldemocratie noemde.

De grootste sociaaldemocratische partij in Europa, de Duitse SPD, had op 4 augustus 1914 in de Reichstag de oorlogskredieten goedgekeurd. Ook in andere Europese landen hadden de sociaaldemocraten zich geschaard achter hun respectievelijke regeringen in de strijd tegen de vijand. Dit was in feite tegen de gewone mensen die in naam van hun natie onder de wapens moesten.

Dit plooien van de sociaaldemocratie voor de bourgeoisie die achter de ‘imperialistische oorlog’ zat, betekende voor Lenin verraad. De tegenstanders van de oorlog, de échte socialisten, moesten breken met de Tweede Internationale (in 1889 opgericht door de socialistische partijen). Ze dienden te werken aan de oprichting van een nieuwe Internationale om de ‘burgerlijke richting binnen het socialisme onherroepelijk en beslist’ van zich af te schudden. Op de conferentie van Zimmerwald bij Bern in september 1915 zou Lenin zijn standpunten in die zin verdedigen.

Schaakspeler

Lenin kon in 1914 nog niet tot actie overgaan, maar begon zich geestelijk voor te bereiden op de revolutie die volgens hem onvermijdelijk zou volgen op de ineenstorting van het imperialistische systeem. Hij was er zeker van dat zijn tijd wel zou komen. De filosoof Michael Brie, medewerker van de Rosa-Luxemburg-Stiftung, beschrijft in zijn boek Lenin neu entdecken (2) hoe Lenin ‘in deze tijd van uiterste onmacht’ als het ware ‘in sich’ ging. Daar schiep hij de voorwaarden voor zijn vaardigheid om uiteindelijk in de revolutionaire maanden van 1917 in Rusland ‘een strategische werkingskracht te ontvouwen welke die van zijn politieke tegenstanders ver in de schaduw stelde.’

Brie somt acht zetten op die Lenin als ‘schaakspeler’ deed om te anticiperen op de revolutie die er stond aan te komen. Een daarvan was de ‘Arbeit an einer Philosophie dialektischer Praxis‘, het werken aan een filosofie van de dialectische praxis. Lenin ging terug tot Hegel. Heel doelbewust zoals hij in een commentaar op Hegels Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie schreef: ‘De beweging van het kennen naar het object kan steeds enkel dialectisch gebeuren: teruggaan, om des te zekerder te treffen – reculer pour mieux sauter (savoir?)’ (3).

Inzicht in tegenstellingen

Een jaar daarvoor was de briefwisseling tussen Karl Marx en Friedrich Engels verschenen. De dialectiek als het ‘brandpunt’ erin bewoog Lenin ertoe Hegel te herontdekken, of zoals hij in zijn artikel over Marx schreef: ‘De toepassing van de materialistische dialectiek (…) op de geschiedenis, op de natuurwetenschappen, de filosofie, de politiek en de tactiek van de arbeidersklasse – dat is het wat Marx en Engels vooral interesseert, hiertoe hebben ze het meest wezenlijke en nieuwe bijgedragen, dat is de geniale stap die ze in de geschiedenis van het revolutionaire denken vooruit hebben gezet. ’

Dialectiek is het inzicht in de tegenstellingen binnen de werkelijkheid: ‘Spaltung des Einheitlichen und Erkenntnis seiner widersprechenden Bestandteile … ist das Wesen (eine der “Wesenheiten”, eine der grundlegenden, wenn nicht die grundlegende Besonderheit oder Seite) der Dialektik.‘ (‘Splitsing van het eenvormige en erkennen van zijn met elkaar in tegenspraak zijnde bestanddelen … is het wezen (een van de “wezenlijkheden”, een van de fundamentele, zelfs de fundamentele bijzonderheid of zijde) van de dialectiek’).

‘Hindernissen voor het doel’

Lenin begon zich onder invloed van Hegel af te zetten tegen een mechanisch materialisme zoals dat terug te vinden was in de theorie dat het bewustzijn gewoonweg de werkelijkheid weerspiegelt: ‘Das Bewußtsein des Menschen widerspiegelt nicht nur die objektive Welt, sondern schafft sie auch.‘ (‘Het bewustzijn van de mensen weerspiegelt niet enkel de objectieve wereld, maar creëert haar ook’).

Anderson legt dit zo uit dat ‘[H]uman consciousness is rooted in the material, objective world, which it reflects, but there is a dialectical interaction between consciousness and objective reality. This is because human subjectivity (…) can shape or reshape that objective reality’ (4).

Het is noodzakelijk inzicht en praktijk aan elkaar te koppelen, want, schrijft Lenin: ‘Die “objektive Welt” geht ihren eigenen Gang, und die Praxis des Menschen, die diese objektive Welt vor sich hat, begegnet “Hindernissen bei der Ausführung” des Zwecks’. (‘De “objectieve wereld” gaat haar eigen gang, en de praktijk van de mens, die deze objectieve wereld voor zich vindt, stoot op ‘hindernissen bij de uitvoering’ van het doel’).

Het grote gevaar

Volgens Brie schuilt het beslissend beslag van zijn Hegel-studies voor Lenin in zijn breuk met het lineaire evolutionaire denken dat het marxisme van de Tweede Internationale had gekenmerkt, de gedachte dat de sociale en democratische verworvenheden van het einde van de 19de eeuw gewoon hun voortzetting zouden vinden in de toekomst.

De studie van Hegel leerde Lenin dat een gebrek aan inzicht in de dialectiek ‘eminente marxistische denkers van de Tweede Internationale zoals Plechanov en Kautsky in de armen van de sociaalpatriotten had geduwd’, zoals de Lenin-biograaf Jean-Jacques Marie schreef (5). De Duitse sociaaldemocraten bijvoorbeeld zagen in het tsaristische, dus despotische Rusland het grote gevaar. Ze onderkenden echter niet het imperialistische karakter van de oorlog die op het punt stond uit te breken. Noch zagen ze de interne tegenstellingen waaraan het imperialisme ten onder zou gaan.

Nationale bevrijdingsbewegingen

De oorlog was een terugslag in de barbarij , de socialistische maatschappij kwam er niet vanzelf. met andere woorden, socialisten moesten geïnspireerd door het dialectische denken ingrijpen in de werkelijkheid (‘to shape’ zoals Anderson zegt) in de richting van de gedroomde communistische maatschappij. Lenin erkende, aldus nog Brie: ‘(…) das Ganze ist durch die sich verstärkende Überlagerung vieler, nicht aufeinander reduzierbarer Gegensätze geprägt und wird dadurch zu einer Totalität, die ständig auseinanderbrechen kann.’ (‘Het ganse is door de zich versterkende overlapping van vele, niet tot elkaar reduceerbare tegenstellingen gevormd en wordt daardoor tot een totaliteit, die voortdurend uit elkaar kan breken’).

Dat bepaalde de visie van Lenin op het imperialisme als hoogste stadium van het kapitalisme. Dat moest door de oorlog in elkaar stuiken. Lenin zag haast als enige onder de marxisten van zijn tijd dat het imperialisme niet alleen ‘brutaal exploiterend’ was. Ook werd het volgens hem gekenmerkt door ‘diepe tegenstellingen, in die zin dat het progressieve nationalistische bewegingen tegen het imperialisme in de kolonies opwekte die van een bevrijdende inhoud waren, kortom nationale bevrijdingsbewegingen’ (Anderson 2014). Op basis van het schema van de dialectiek, zoals door Marx uitgewerkt, waarbij een these een antithese oproept en deze tegenstelling opgeheven wordt in een synthese, zou je kunnen stellen dat de ‘brutale exploitatie’ als these de nationale bewegingen als antithese oproept die dan de uitbuiting overwint in de synthese die de bevrijding is.

Strak georganiseerde machtspartij

Daarin school dus ook een grote kans die de socialistische beweging actief moest grijpen. Lenin zou dat concreet vertalen naar de revolutie in Rusland. De dialectiek van Hegel heeft Lenin aangespoord om vanuit het dialectisch inzicht in de tegenstellingen binnen de werkelijkheid van de theorie naar de praktijk over te gaan.

Zo werd Lenin diegene waarvoor de geschiedenis hem zich zal blijven herinneren: als denker én als leider van een strak georganiseerde partij die alle macht naar zich toe trok. Van dat machtsinstrument zou Stalin ‘dankbaar’ gebruik maken. Niet voor niets eindigt Michael Brie zijn boek met een kritisch-doordacht hoofdstuk: ‘Wer über den Stalinismus redet, darf vom Leninismus nicht schweigen’. (‘Wie over het stalinisme praat, mag niet zwijgen over het leninisme’).

P.S.: Hegel speelde een grote rol voor het progressieve denken. Lenin heeft dat bewezen voor het marxistische kamp, Joachim Ritter deed dat voor het burgerlijke met zijn essay Hegel und die französische Revolution (1956). Bij Uitgeverij Doorbraak verschijnt in augustus 2020 naar aanleiding van de 250ste verjaardag van Hegel voor het eerst de Nederlandse vertaling van deze baanbrekende tekst van Ritter, omkaderd met een uitgebreid essay van Arvid Rochtus.

Eindnoten:
(1) Anderson, Kevin (1995): Lenin, Hegel and Western Marxism. A Critical Study. Urbana, p. 98.
(2) Michael Brie, Lenin neu entdecken, Hamburg 2017.
(3) Deze en andere citaten komen uit de Lenin Werke, (uitgegeven in Oost-Berlijn sinds 1956).
(4) Kevin B. Anderson (2014) Revisiting Lenin’s Hegel Notebooks, 100 Years Later, Socialism and Democracy, 28:1, 143-152.
(5) Jean-Jacques Marie, Lénine: 1870-1924 (Paris: Éditions Balland, 2004), 155-56.

Jean-Jacques Marie

La collaboration Staline-Hitler: nieuwe kijk op het pact Molotov-Ribbentrop

Lenin ontdekt Hegel