In 2001 en 2002 werd een hervorming van het politieapparaat doorgevoerd. Onmiddellijke oorzaak was de zogeheten zaak-Dutroux. De politici — onder druk van de bevolking — stelden dat het gebrek aan samenwerking tussen politie, gerechtelijke politie en rijkswacht ervoor had gezorgd dat het verkeerd was gelopen. De integratie van de bestaande diensten was onvermijdelijk. In de wandelgangen had men het ook al eens over een afrekening met de rijkswacht.

Het was niet de eerste keer dat men pleitte voor een reorganisatie. In de 70er en 80er jaren van de vorige eeuw kwam alles in een stroomversnelling. In 1988 oordeelde een parlementaire onderzoekscommissie, de zogeheten Bendecommissie, dat het mank liep. Er was sprake van wantrouwen, rivaliteit, overlapping, gebrek aan collegialiteit en een tekort aan coördinatie tussen de politiediensten en de magistratuur.

Eerste evaluaties

Tien jaar na deze hervorming werd een eerste algemene evaluatie mogelijk. De samenwerking tussen de politiediensten leek verbeterd. De invoering van uniforme databestanden betekende een stap vooruit. De rekrutering en opleiding waren voor verbetering vatbaar. Problematisch was het toestoppen van taken allerhande aan de politie: de kerntaken kwamen in het gedrang.

Na de aanslagen in Brussel en Zaventem en zeker na rellen in Brussel werd het aanslepende dossier over de fusie van de Brusselse politiezones opgediept: een oud zeer. Dit zorgde ervoor dat onder anderen professor Herman Matthijs (2017) het nuttig vond om de knelpunten te inventariseren. Er waren te veel tussenkomende partijen: 19 burgemeesters, korpschefs van diverse zones, diverse politiecolleges en politieraden, een Brusselse regering, een gouverneur, adjuncten en diverse federale ministers. Die hadden allemaal iets te maken met het Brussels veiligheidsbeleid. Ook was er een gebrek aan planning. De commandostructuur moest beter. De samenwerking met andere zones liep mank. Er waren rekruteringsproblemen en demotivatie ingevolge het eerder lakse bestraffingsbeleid.

Delicaat bleek het doorknippen van de band tussen politie en gemeente. Alles onder het niveau van het Gewest brengen was onverteerbaar (want machtsverlies) voor bepaalde Brusselse mandatarissen. Het zou ook de doos van Pandora openen: wat als men de gemeenten zou fusioneren?

Rapport Comité P en KPMG

Matthijs was niet mals. ‘De politiehervorming heeft een mega onoverzichtelijke en niet werkbare structuur gecreëerd, die op zijn minst heel veel geld heeft gekost aan de begrotingen.’ Ook een rapport van het Comité P onderstreepte het gebrek aan slagkracht: de politiezones over heel België hebben problemen met politieversterking. De werking van de Brusselse politiezones baarde zorgen. Bij onaangekondigde evenementen is snel reageren moeilijk. Het rapport sprak van een gebrek aan middelen en training.

Korte tijd nadien werd het auditrapport van KPMG, een internationale accountants- en adviesorganisatie, bekendgemaakt. KPMG merkte op dat de eigenlijke selectie en rekrutering mank liepen. Vacatures raakten moeilijk ingevuld. Toenmalig minister Jambon maakte fondsen vrij, maar niet alle functies raakten ingevuld. Meer nog: de nieuwe rekruten waren niet steeds de meest geschikte.

Wat later maakte de toenmalige politiebaas bekend dat er capaciteitsproblemen waren bij de weg-, spoorweg- en de scheepvaartpolitie. Dit resulteerde in operationele problemen. Men meldde ook praktische problemen (bijvoorbeeld problemen bij de aankoop van nieuwe voertuigen). Om het personeelstekort op te vangen boorde men de privatiseringspiste aan. Outsourcing (bijvoorbeeld onthaalfuncties) bleek bespreekbaar.

Onderzoekers van de Katholieke Universiteit te Leuven bekeken de situatie van de politiefunctionaris (federaal/lokaal) nader. Doel: de werkdruk in kaart brengen. De onderzoekers stelden een malaise vast. Men had het over stress, zelfmoordgedachten, uitputting, verhoogde kans op een burn-out, het ontbreken van voldoening, gebrek aan enthousiasme en absenteïsme. In een reactie erkende de bevoegde minister de rekruterings- en opleidingsproblemen. Het sanctioneren van (verbaal/fysiek) geweld jegens politiefunctionarissen en hulpverleners kwam ook ter sprake.

De Belgische geïntegreerde politie anno 2021 — een zinkend schip?

De inspanningen resulteerden blijkbaar niet in een significante verbetering. De Gentse professor Jelle Janssens (hoofddocent strafrecht en criminologie) windt er geen doekjes om: ‘De politie is een zinkend schip.’ In bepaalde kleinere zones, dixit de hoogleraar die onderzoek voert naar de (re)organisatie van politiezones, heeft men problemen met de aanwezigheid op het terrein. De burger kan niet langer op de minimale basiszorg rekenen. Het wordt tijd voor schaalvergroting, effectieve en efficiënte leiding, aandacht voor nieuwe vormen van criminaliteit en het aantrekken van geschikt, gespecialiseerd personeel.

Volgens Janssens, die zijn visie op 21 januari via een webinar in Menen verduidelijkte, is er geen visie bij politici omtrent de werking van de politie. Hij had onder andere ook voor de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten en binnen een professioneel netwerk van politiefunctionarissen in Limburg zijn visie verduidelijkt.

Er is weinig animo voor een schaalvergroting van de politiezones. Sommige politici verschuilen zich onder meer achter het argument van de ‘afstand’ tussen de burger en de politie. Janssens weerlegt dit. Er zijn vooreerst begrotingstechnische voordelen voor de gemeenten. Er is een veranderend dreigingsbeeld (terrorisme, radicalisering, ondermijnende criminaliteit) met een toename van het aantal opdrachten en de nood aan specialisatie. Ten slotte is er de toegenomen digitalisering (cybercriminaliteit). Hij noteert ook dat de capaciteit en de middelen onder druk staan. Dit alles heeft zeker een impact op de werkingsmogelijkheden van de lokale politie.

Uit zijn gegevensverzameling blijkt effectief dat de basispolitiezorg onder druk staat (te veel opdrachten, problemen met permanentie, nauwelijks nog ruimte voor lokale criminaliteitsonderzoeken). Er is dus nood aan vorming en specialisering (terrorisme, intrafamiliaal geweld, nieuwe drugs…). Men dreigt niet te kunnen anticiperen op de veranderde noden inzake veiligheidszorg.

Inconvenient truth

Hoewel niet alle zones over dezelfde kam kunnen worden geschoren (bepaalde zones krijgen bijvoorbeeld meer geld toegestopt) is de ‘inconvenient truth’ dat het schip dreigt te zinken. Er moet dus dringend werk worden gemaakt van een nieuwe organisatiestructuur en -cultuur. Er zijn, dixit Janssens, ten onrechte aarzelingen bij politici en burgemeesters. De redenen voor deze aarzeling zijn, zoals hiervoor gesteld, terug te vinden in het doorknippen van de lokale verankering van de politie (controleverlies), de vrees voor de financiële gevolgen (meerkost) en het ontbreken van een algemene visie op veiligheid (burgemeesters vertrouwen te veel op politie).

Men moet echter prioriteiten stellen. Daarvoor moet men ook de allocatie van financiële middelen durven te herzien. De door huidig Vlaams minister van Financiën en Begroting opgezette ‘Vlaamse brede heroverweging’, een efficiëntie-oefening waarbij de uitgaven onder de loep worden gelegd, kan een goede denkpiste zijn. Prioriteiten moeten worden herschikt. De middelen zijn schaars, de uitdagingen velerlei. Gemeenten moeten zich laten doorlichten. Men moet de moed hebben bijvoorbeeld bepaalde uitgaven, premies, toelagen en subsidies te herbekijken.

Veiligheid heeft een prijs.

Jelle Janssens

Over een studie die niemand gelezen heeft…

20 jaar politiehervorming: het schip zinkt