Een onwaarschijnlijk duo: classicus Bert Gevaert en uroloog en kunstverzamelaar Johan Mattelaer onderzochten samen hoe de oude Romeinen dachten over schoonheid, het intieme leven, seks, seksuele geaardheden, huwelijk, overspel, scheiding, toiletten en badhuizen.

Hun bevindingen schreven ze neer in Roma Intima, waarin ze zich vooral concentreren op de periode van de eerste eeuw voor Christus tot de tweede eeuw na Christus. Voor die periode, toen het Romeinse Rijk zich op zijn hoogtepunt bevond en het christendom nog geen invloed had op de Romeinse moraal, bestaan ook de meeste bronnen. Wel geven de auteurs de mening van enkele christelijke schrijvers over de Romeinse gewoontes.

Over toilet en geslachtsrollen

De auteurs bijten de spits af met het Romeinse schoonheidsideaal – zowel van de man als van de vrouw – en gaan daarbij behoorlijk in detail. Zo krijgt het mannelijk geslachtsdeel een heel hoofdstuk op zich – voorzien van afbeeldingen uit diverse culturen en periodes – maar besteden Gevaert en Mattelaer ook aandacht aan hoe de Romeinen lichaamshaar verwijderden, welke smeersels en parfums ze gebruikten en hoe ze dachten over lelijke mensen.

Een speciale vermelding verdienen de seksuele geaardheden. Categorieën als lesbisch, homo, biseksueel en transgender kregen bij de Romeinen veel minder aandacht dan nu. Ze maakten het onderscheid simpelweg niet. Seks met mensen van hetzelfde geslacht werd algemeen aanvaard, zonder er verder bij stil te staan. Wel had men een duidelijk beeld van de geslachtsrollen.

Romeinse auteurs beschreven met minachting de kenmerken van verwijfde mannen en mannelijke vrouwen. Het woord impudicitia of zedeloosheid komt hier vaak voor. Zoals virtus (moed) de ideale eigenschap was van de Romeinse man, zo was pudor (zedigheid, kuisheid) het hoofdkenmerk van de voorbeeldige vrouw. Tot aan het huwelijk moest ze maagd blijven.

Huwelijk

Het huwelijk was bij de Romeinen een voorrecht van vrije mensen – dus niet van slaven – en een privékwestie, dus zonder ambtenaar van de burgerlijke stand. Meestal kozen de ouders de partner van hun kinderen. Het meisje was soms maar twaalf jaar oud. Van Cicero is geweten dat hij op zijn zestigste hertrouwde met een meisje van vijftien. De eerste taak van de vrouw was kinderen krijgen, wat niet wil zeggen dat de aantallen groot waren.

We weten niet of de Romeinen gelukkiger getrouwd waren dan wij: er is geen enkele getuigenis van een vrouw en de verklaringen van mannen zijn te lovend voor henzelf om geloofwaardig over te komen. In principe was het huwelijk ook voor het leven. Echtscheiding kwam echter vaak genoeg voor en er was geen procedure voor nodig. Het volstond te zeggen: ‘Hou je zaken voor jezelf.’

Overspel was ten strengste verboden … voor vrouwen. Keizer Augustus verbande zelfs zijn eigen dochter en kleindochter wegens hun zedeloos gedrag. Mannen mochten daarentegen wel vreemdgaan met niet-getrouwde vrouwen. Maar als ze dat deden met getrouwde matronae, kregen ze soms zware straffen: zweepslagen, castratie, afsnijden van neus of geslachtsdelen, vernederende anale verkrachting door slaven.

Geboortebeperking en abortus bestonden net als nu in allerlei vormen. Echter nog een opmerkelijk verschil met ons vandaag: de Romeinen zagen abortus niet als moord. Ze beschouwden het kind pas als ‘bezield’ zodra het geboren was.

Meisjes van plezier

Seks kwam voor in vele vormen. Over masturbatie bij vrouwen is geen enkele tekst bekend. Bij slaven die zich geen vrouw konden veroorloven, kwam het, althans in de bronnen, dan weer veel meer voor. Dichters zoals Ovidius beschreven in welke standjes een vrouw seks kon hebben én ervan genieten. Orale seks, seks met jongens, prostitutie; het bestond allemaal en er was veel begrip voor.

Ook seks met slaven of slavinnen was een normale zaak. Groepsseks en orgieën komen meer voor in films dan in de realiteit van het oude Rome, maar er waren zowel mannelijke als vrouwelijke seksmaniakken.

Een van de kleurrijkste manieren waarop de centrale plaats van seks duidelijk wordt in het oude Rome, is de rijke Latijnse woordenschat. Zo had het Latijn wel vijftig woorden voor dames van plezier en overtreft het daarin alle andere talen. De dametjes waren goed herkenbaar aan hun kledij: deze viel op door hun felle kleuren en chiquere dames hadden doorschijnende, zijden kleren.

Samen op de pot

Verder bordurend op het intieme leven van de oude Romeinen is er ook een hoofdstuk over het toilet- en badbezoek. Bij dit hoofdstuk staan vooral de bekende Romeinse thermae of badhuizen centraal: ik vermoed dat daar meer accommodatie was voor seks en meer te beleven was dan in de latrinae. Men kon er baden, sporten, lezen, afspreken met vrienden en zich laten masseren.

Op de publieke toiletten was het blijkbaar wel gezellig: 25 tot 80 man konden er naast elkaar zitten in één ruimte en ook daar kon men vrienden ontmoeten, hoewel het naar moderne maatstaven de vraag blijft in hoeverre dit ideaal was. Rijke Romeinen hadden ook een privétoilet en pispotten bestonden eveneens. Urine werd professioneel ingezameld en gebruikt om vlekken uit kleren te wassen en om wol te vilten. Winden laten werd dan weer afgekeurd.

Besluit

In hun conclusie zeggen de auteurs dat de Romeinse wereld een seksueel paradijs was voor de man, doch met één beperking: het mocht niet met een andere getrouwde vrouw. De vrouw daarentegen moest trouw blijven aan haar ene man. Slaven en slavinnen moesten de lusten van anderen ondergaan en keken soms toe bij de seks van hun baas en bazin.

In sommige opzichten was men minder tolerant tegenover pedofilie en homofilie dan nu. Pedofilie is nu wel verboden, maar bestaat nog volop. Prostitutie was bij de Romeinen alomtegenwoordig en niet wettelijk ingeperkt. Castratie gebeurde om jonge mannen hun jeugdige schoonheid te laten behouden. Castreren doen we nu niet meer, ook niet bij serieverkrachters, maar vergroten van borsten en penissen wel en veranderen van geslacht ook.

De Romeinen waren zeker niet decadenter dan wij. Het aantal orgieën was veel kleiner dan kunst, films en tv doen uitschijnen. Hun seksuele normen lagen anders dan de onze, maar dat wil niet zeggen dat die niet strikt werden bewaakt (denk maar aan de bestraffing van overspel).

Beoordeling

Wie vooral hoopte op veel sensatie, komt met Roma Intima bedrogen uit. Gevaert en Mattelaer zijn er goed in geslaagd het beeld van het Romeinse seksleven te nuanceren. Ze hebben ook enorm veel en mooi beeldmateriaal gevonden, zowel uit de klassieke oudheid als uit de latere kunst. Mooie afbeeldingen van Amor en Psyche brengen de lezer meteen in de sfeer en het boek eindigt met Europese kunst van de zestiende tot de twintigste eeuw die gewijd is aan de veronderstelde Romeinse decadentie. De auteurs zijn tevens goed op de hoogte van de seksuele terminologie, zowel in het Latijn, Nederlands als Engels.

Na elk hoofdstuk volgt een bibliografie en het boek eindigt met een nuttige, chronologische lijst van de genoemde klassieke auteurs en hun werken. Deze staan enkel in het Nederlands vermeld, niet met hun originele Latijnse titel. De auteurs mikken op een breed publiek, niet enkel op classici en historici. Een register is er dan weer niet.

De vele vertaalde teksten zullen de meesten niet herkennen uit hun humaniora noch hun universitaire studie Klassieke Talen. De vertalingen zijn dan ook nogal vrij: severae (p. 5) heet dan ‘preutse sulletjes’ en Cato’s boek De agricultura krijgt als titel Goed boeren (p.222). Ook hier dachten de auteurs vooral aan het bredere publiek.

Elk hoofdstuk draagt een Engelse titel uit songs of popmuziek van de jaren ‘80-’90 en begint met een figuur of verhaal uit een latere periode, maar wel beïnvloed door de Romeinse oudheid. Blijkbaar waren de Nederlands- of Franstalige liedjes minder bekend bij de proeflezers. Verder eindigt men elk boekdeel telkens met een ‘vluggertje,’ meestal een pittig onderwerp. Taal- of spelfouten zijn er niet.

In het Romeins Archeologisch Museum te Oudenburg loopt een gelijknamige tentoonstelling, met lezingen, tot einde oktober. Hopelijk gaat dat museum weer snel open.

Johan Mattelaer

Vlamingen naar China: een rijke geschiedenis

Liefde en lust in het oude Rome

Genuanceerder dan vaak gedacht