Het doel van onze reis, die van vader en zoon, eind juli/begin augustus in Centraal-Europa, is de dubbelstad Cieszyn-Český Těšín op de Pools-Tsjechische grens. Ten tijde van de Donaumonarchie van Oostenrijk-Hongarije (1867-1918) vormde ze nog één geheel onder haar Duitse naam Teschen. Ze trekt ons aan als de geboorteplaats van de invloedrijke, maar bij het grote publiek niet bekende ‘Staatsrechtler’ (constitutionalist) Hermann Heller (1891-1933). Meer over hem in een later deel.

Gustav Mahler

Voor we ons einddoel bereiken, moeten we nog door heel West-Duitsland en Tsjechië. De eerste avond brengen we door in Ingolstadt, een van de grotere steden van Beieren. De stad aan de Donau weet ons te bekoren met haar witte Schloss en haar mooie kerken. De volgende dag gaat de autorit verder naar Brno, de tweede grootste stad van de Tsjechische Republiek. Op de snelweg die Tsjechië van west naar oost doorkruist, heerst Tempolimit, zodat we aardig wat meer tijd nodig hebben dan op de Duitse Autobahn.

Bovendien pauzeren we 90 km voor Brno in Jihlava om er het geboortehuis van de beroemde componist Gustav Mahler (1860-1911) te bezoeken. Jihlava betekent in het Tsjechisch ‘egel’; het is haast de letterlijke vertaling van Iglau zoals de stad naar het Duitse woord ‘Igel’ voor ‘egel’ heette tot 1918, toen er een einde kwam aan de Dubbelmonarchie en de Republiek Tsjecho-Slowakije werd opgericht. Iglau was toen ook een Duits ‘taaleiland’ op de grens van Bohemen en Moravië, de twee kernregio’s van Tsjechië. De blik van vele Duitstaligen, toentertijd eigenlijk Oostenrijkers, was gericht op Wenen, de metropool van het keizerrijk. Ook Mahler zou er carrière maken. Op een bord lezen we dat Bedřich Smetana (1824-1874), die andere beroemde componist, naar Iglau kwam om er zijn ‘Deutschkenntnisse’, zijn kennis van het Duits, bij te spijkeren. Het was de tijd dat vele Tsjechische kunstenaars en intellectuelen nog het Duits beheersten of leerden.

Dodenmars

Pas tegen de avond van de tweede dag komen we aan in ons hotel in Brno. Een twee kilometer lange voettocht leidt ons langs buitenwijken naar het levendige centrum. Prachtige gevels uit de Oostenrijkse tijd, toen Brno nog Brünn heette, vertellen ons onderweg het verhaal van een rijke, dynamische, overwegend Duitstalige burgerij die is beginnen slinken vanaf het ontstaan van de republiek Tsjecho-Slowakije in 1918.

De Tsjechische regering, die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Londen in ballingschap zat, had besloten de drie miljoen Duitstaligen uit het Sudetenland en de ‘taaleilandjes’ zoals Praag en Brünn/Brno te verdrijven

Het centrum met zijn indrukwekkende kathedraal en vele pleinen vol kenmerkende bouwwerken is volgelopen met jonge mensen die van het leven genieten op de terrasjes en in de cafés en restaurants. Voor wie de geschiedenis van de Duitse landen bestudeert, roept Brno ook de herinnering op aan de Brünner Todesmarsch. De Tsjechische regering, die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Londen in ballingschap zat, had besloten de drie miljoen Duitstaligen uit het Sudetenland (het randgebied van Tsjechië) en de ‘taaleilandjes’ zoals Praag en Brünn/Brno, te verdrijven. Het beleid van verdrijving en onteigening van de Duitstaligen uit Bohemen en Moravië, de twee kernregio’s van Tsjechië, nam gestalte aan in de naar de Tsjechische premier genoemde Beneš-decreten. 30.000 Duitstaligen uit Brno, vooral ouderlingen, vrouwen en kinderen, moesten eind mei 1945 te voet en in ellendige omstandigheden naar het 60 kilometer zuidelijker gelegen Oostenrijk trekken. Onderweg kwamen er duizenden van uitputting en ziekte om het leven.

Krijgsgewoel, romantiek en psychoanalyse

Het geboortehuis van Sigmund Freud. (DR)

Op dag drie reizen we verder naar Cieszyn, de Poolse grensstad, 350 kilometer verder naar het noordoosten gelegen. De rit zal een hele dag in beslag nemen omdat er heel wat interessante plaatsen op onze route liggen. Om te beginnen Austerlitz, in het Tsjechisch Slavkov u Brna, een tiental kilometer buiten Brno. Het is hier dat op 2 december 1805 de Dreikaiserschlacht plaatsvond, tussen het leger van Napoleon enerzijds en de legers van de Oostenrijkse keizer en de Russische tsaar anderzijds. Het zou de laatste grote zege van een Frans leger worden.

Op een heuvel staat een monument vanwaar je het weidse slagveld, velden zo ver het oog reikt, kan overschouwen. De volgende etappe is Sedlnice, het vroegere Sedlnitz. We bevinden ons nu op het platteland in Moravië met aan de horizon het Beskiden-gebergte. Een romantisch landschap. Geen toeval dat hier een van de grote dichters van de Duitse romantiek, Joseph von Eichendorff (1788-1857), enkele zomers doorbracht in het Schloss dat hij van zijn broer Wilhelm, ook een dichter-jurist, had geërfd.

Op het kerkhof vinden we nog graven met Duitstalige opschriften, herinnering ook aan vervlogen tijden. Een paar kilometer verderop houden we halt in Pribor, het vroegere Freiberg (Mähren). Een provinciestadje, maar ook hier weer mooie gebouwen en burgerhuizen die aan een bloeiend verleden herinneren. We wandelen naar het geboortehuis van Sigmund Freud (1856-1939), de grondlegger van de psychoanalyse. Het museumpje heeft op zich niet veel te bieden; wie meer over Freud wil weten, kan terecht in het huis dat hij in Wenen bewoonde en waar hij zijn praktijk had. Origineel in Pribor is de stenen ‘couch’ die vlak voor de deur van het huisje staat. De bezoeker kan er zich als het ware op neervlijen, ‘gereed’ voor een denkbeeldig gesprek met de beroemdste inwoner van Pribor.

Naar Polen

Veertig kilometer verder steken we de grens over. We zijn in Cieszyn, in Polen. Hoe het verder ging in Cieszyn en later in Praag en Cheb leest u in het tweede en derde deel van het reisverslag.

Joseph von Eichendorff

Het Duitse verleden van Centraal-Europa op het spoor