Colombia is de grootste cocaïneproducent ter wereld. Alleen al daarom zijn de nakende presidentsverkiezingen (29 mei en 19 juni) niet louter een ver-van-ons-bed-show. In het maart-nummer van Doorbraak magazine blikte ik al uitgebreid vooruit naar die verkiezingen. Die worden in veel landen, en niet het minst in de Verenigde Staten, met ingehouden adem gevolgd, schreef ik toen.

Dat is vandaag zo mogelijk nog meer het geval. De kans wordt met de dag groter dat er voor het eerst een linkse president aan de macht komt in dit traditioneel conservatieve land. Tegelijkertijd wordt de kans met de dag kleiner dat dit op een vreedzame en rimpelloze wijze zal gebeuren.

Wat voorafging

De charismatische rechtse politicus Álvaro Uribe domineerde bijna twintig jaar lang de politiek in Colombia. Hij was president van 2002 en 2010 en kantte zich daarna heftig tegen het in 2016 door zijn opvolger Juan Manuel Santos afgesloten vredesakkoord met de FARC-guerrilla.

In 2018 kon Iván Duque met de zegen van Uribe gemakkelijk de presidentsverkiezingen winnen. Maar Duque werd de minst populaire president ooit. Hij toonde weinig leiderschap tijdens de coronacrisis. Zijn voorstel tot belastinghervorming deed vorig jaar de zogenaamde paro nacional losbarsten. Linkse activisten probeerden het land lam te leggen, wat leidde tot harde repressie door de politie, met naar schatting zeventig doden. Inmiddels is Álvaro Uribe zelf verwikkeld in allerlei schandalen.

Dit alles maakt dat het uribisme tanende is. Daardoor is er een gat geslagen op rechts. En uitgerekend nu heeft links een kandidaat in huis die het zenit van zijn populariteit heeft bereikt: Gustavo Petro. Petro was in de jaren tachtig actief in de M19-stadsguerrilla, en werd in 2012 burgemeester van de hoofdstad Bogotá. Hij heeft zijn extreemlinkse imago van zich af geschud en profileert zich nu vooral op het klimaatthema. Petro heeft een brede progressieve alliantie op de been gebracht, het Pacto Histórico, en lijkt erin te slagen om het wijdverspreide ongenoegen in Colombia te capteren.

Petro versus Fico

Op 13 maart waren er zowel parlementsverkiezingen als voorverkiezingen voor de presidentsverkiezingen. De grote overwinnaar van het centrumrechtse blok was Federico ‘Fico’ Gutiérrez. Daarop trok de kandidaat van Uribe zich terug uit de race en schaarde het uribisme zich achter Fico. Maar Fico is zo slim om zich niet teveel met Uribe te associëren. In de plaats daarvan schoof hij op naar het centrum. Door de keuze voor een gematigde running mate kon hij steun werven bij een deel van het politieke centrum. Op die manier lijkt hij de echte centrumkandidaat, Sergio Fajardo, in de gracht te zullen rijden. Volgens de peilingen was het tot voor kort een uitgemaakte zaak dat Fico op 29 mei als tweede eindigt en het op 19 juni zal opnemen tegen Petro. Dat wordt dan de grote clash tussen links en rechts. Maar de jongste dagen is de outsider Rodolfo Hernández bezig aan een opmars in de peilingen. Hernandez is een rijke ondernemer en een Trump-achtig figuur die zich enkel profileert op het thema van de corruptie, en daarmee duidelijk een gevoelige snaar raakt.

De peilingen laten echter ook zien dat Petro vooralsnog het meest kans maakt om de twee ronde te winnen. Petro schommelt constant tussen 35% en 40%, terwijl Fico slechts aan 20%-25% komt. Bovendien lijkt de campagne van Fico momentum te verliezen en vertoont zijn percentage de jongste weken een licht dalende trend, ten voordele van Hernández op de derde plaats. En dit ondanks de enorme steun vanuit het bedrijfsleven en de grote massa volk die de Fico-campagne de jongste weken kan mobiliseren. Fico mag het uribisme dan al op afstand houden, hij slaagt er vooralsnog onvoldoende in om de ‘verandering’ te belichamen waar veel Colombianen blijkbaar naar snakken. Het klassieke recept van de rechterzijde bestond erin om Petro te identificeren met Chávez en Maduro in Venezuela en te waarschuwen voor een communistische/Bolivariaanse revolutie in Colombia. Maar die retoriek lijkt voorlopig minder te pakken dan vroeger.

Instellingen op losse schroeven

Het helpt ook niet voor Fico dat er de jongste maanden steeds meer twijfels zijn gerezen over de werking van het politieke systeem. Bij de parlementsverkiezingen van 13 maart werd de kiesadministratie in diskrediet gebracht door fouten bij de voorlopige telling, waardoor ongeveer een half miljoen stemmen voor de partij van Petro niet werden meegeteld. In drie kieskringen is er nog steeds geen definitief resultaat.

Vorige week was de consternatie groot toen de rechtstreeks verkozen burgemeester van Medellín door een procureur (benoemd door Duque) werd ontzet uit zijn ambt. Burgemeester Daniel Quintero had een filmpje gepost waarin hij de versnellingspook van zijn auto naar links duwde, verwijzend naar el cambio (de verandering). Op die manier koos hij zeer subtiel partij voor Petro. Burgemeesters zijn verplicht om neutraal te blijven, maar de afzetting werd algemeen gezien als een overreactie van het rechtse establishment. Het was in elk geval een vergiftigd geschenk voor Fico. Ook al omdat een generaal die zich een paar weken eerder expliciet tegen Petro had gekant, ongemoeid werd gelaten.

Het vertrouwen in de instellingen heeft de voorbije weken ook een deuk gekregen door de zogenaamde paro armado. Uit protest tegen de uitwijzing van drugsbaron Otoniel naar de Verenigde Staten hebben paramilitairen van El clan del Golfo een groot aantal gemeenten in het noorden (een vijfde van alle Colombiaanse gemeenten) vier dagen lang geblokkeerd. Het leger bleek niet bij machte om daartegen op te treden en president Duque werd laksheid verweten, alweer. De zaak maakte pijnlijk duidelijk dat de overheid amper vat heeft op grote delen van het land. En dat uitgerekend op het moment dat de internationale media neerstrijken in Colombia om de campagne te verslaan.

Een vuile oorlog

Tegen die achtergrond van falende instellingen lijkt de campagne steeds meer te ontaarden in een vuile oorlog tussen links en rechts. Beide kandidaten krijgen doodsbedreigingen en wijzen elkaar daarvoor met de vinger. Petro waarschuwt voor grootschalige fraude, onder meer via het kopen van stemmen door cliëntelistische netwerken, de zogenaamde maquinarias. Dat is een praktijk die vooral courant is in het relatief dichtbevolkte Caraïbische gebied. Maar via zijn broer zou Petro zelf electorale steun hebben gezocht bij een gevangen maffiabaas, in ruil voor amnestie. Het jongste wapenfeit in die vuile oorlog is dat er de voorbije dagen afluisterapparatuur is gevonden in het campagnehoofdkwartier van Fico in Medellín.

De verwachting is dat die polarisatie nog zal toenemen in de aanloop naar de tweede ronde, op 19 juni. Rechts zal alle duivels ontbinden om Petro af te schilderen als een totalitaire communist en een gevaarlijke guerrillero. Links zal het wantrouwen tegenover de rechtse deep state verder oppoken en twijfel zaaien over het correcte verloop van de verkiezingen.

Men kan enkel maar hopen dat er op 19 juni een afgetekende winnaar uit de bus komt, die een ruime en onbetwistbare voorsprong heeft. Want een zeer nipt resultaat, met alle betwistingen van dien, zou wel eens de vonk kunnen zijn die het Colombiaanse kruitvat doet ontploffen.

Juan Manuel Santos

Colombia op de rand van de afgrond ?

Uribe onder huisarrest

Colombia: Nobelprijs voor Vrede aan naïeve president