Wijlen Nelson Mandela was volstrekt idiosyncratisch en ideologisch niet voor één gat te vangen. Toch blijkt zijn nationalistische inborst duidelijk uit zijn parcours. Ten tijde van de Apartheid was Zuid-Afrika immers een staat waarin alle economische en politieke macht geconcentreerd was bij de blanke bevolking. Behalve ondemocratisch was die toestand in strijd met het nationalistische principe dat, met de woorden van Ernest Gellner, ‘ervan uitgaat dat politieke en nationale territoriale eenheden samen moeten vallen’. Het levenswerk van Mandela draaide dan ook om zelfbeschikking voor het volledige Zuid-Afrikaanse volk en om een nationaal project voor zijn land. Nuchter bekeken was Mandela een zeer succesvolle Zuid-Afrikaanse nationalist.

De omschrijving ‘nationalist’ zal echter niet zo vaak terugkeren in de vele necrologieën die in de komende dagen gewijd zullen worden aan Mandela. Waar Engelstalige publicaties de Zuid-Afrikaanse leider makkelijker zullen omschrijven als nationalist, wordt Mandela in Vlaanderen bijna nooit op die manier aangeduid. In vele Vlaamse ogen valt Zuid-Afrikaans nationalisme, ook vandaag nog, samen met de blanke Afrikaners. Niet alleen hebben veel Boeren dit etiket inderdaad opgeëist, in Vlaanderen leeft nog sterk de herinnering aan de apologetische houding van een deel van de Vlaamse Beweging ten opzichte van het Apartheidsregime. Het feit dat Die Stem van Suid-Afrika zo vaak onder de IJzertoren weerklonk, stond en staat een associatie tussen Mandela en het nationalisme in de weg. Tegelijkertijd heeft het de associatie tussen nationalisme en de Apartheid in de hand gewerkt.

Het staat buiten kijf dat de Vlaams-nationalisten die destijds de kant kozen van het Apartheidsregime een historische fout hebben gemaakt, die helaas past in een jammerlijke traditie van sommige Vlaams-nationalisten om zich te liëren aan krachten die in essentie anti-nationalistisch zijn. Het is dezelfde fout die tijdens de twee Wereldoorlogen werd gemaakt, toen Vlaamsgezinde collaborateurs de kant kozen van het Duitse imperialisme. Omwille van verkeerde redenen, in het geval van Zuid-Afrika een irrationele verwantschap met een vermeend broedervolk, koos een deel van de Vlaamse Beweging telkens de kant van de verdrukker, die zelfbeschikking en ware nationale soevereiniteit in de weg stond. Er zijn ook vandaag nog flaminganten die de fundamentele fouten van het Apartheidsregime niet inzien. In 2004 protesteerde NSV Antwerpen tegen de beslissing van de UA om een eredoctoraat toe te kennen aan Mandela. In 2008 verklaarde toenmalig Vlaams Belang-voorzitter Bruno Valkeniers op televisie dat hij nooit graten heeft gezien in de apartheid.

De Vlaamse steun voor het apartheidsregime bleef natuurlijk niet beperkt tot Vlaams-nationale middens. Ook in christendemocratische en liberale kringen genoten de blanke Zuid-Afrikanen veel steun. De vaders van Hendrik Bogaert en Rik Daems waren pro-apartheid. André Vlerick en Lucienne Herman-Michielsens, bekend van de abortuswet, behoorden tot de apartheidslobby. VLD trok later VU’ers aan uit die kringen, zoals Jef Valkeniers of Jaak Gabriëls. Herman Candries, stichtend lid van de lobbygroep Protea, ging van VU naar CVP.

Binnen de Volksunie waren er dan weer hartstochtelijke tegenstanders van het regime te vinden, wat leidde tot verschillende hoogoplopende discussies in het partijbestuur. Maar dit alles neemt niet weg dat de smet van de apartheid vooral aan het Vlaams-nationalisme kleeft. Dat zorgt ervoor dat Nelson Mandela benaderen als Afrikaanse nationalist zelfs vandaag nog op onbegrip en zelfs ongenoegen kan stuiten.

Rainbow nation

De link tussen Mandela en het nationalisme ligt niet alleen om historische, maar ook om ideologische redenen vrij moeilijk in Vlaanderen. Het Zuid-Afrika van Mandela is de multiraciale Rainbow Nation; een land met vele volkeren en bevolkingsgroepen die echter één gemeenschappelijk project delen. Dat botst met de vooroordelen die zeker in België bestaan over het nationalisme als een eng en bekrompen project, dat streeft naar een monoculturele gemeenschap. Als het nationalisme een gecultiveerd onvermogen is om samen te leven met de ander, dan is het Zuid-Afrika van Mandela eerder de antithese van het nationalisme. Quod non.

De herinnering van Mandela als nationalist stuit op een kwaadwillige karikatuur die van het nationalisme gemaakt wordt. Het nationalisme is op de keper beschouwd niets meer dan een staatkundig principe dat vele invullingen kan krijgen. Ook de natie is voor interpretatie vatbaar. Een natie is niet veel meer dan een gedeelde ruimte, binnen deze ruimte kunnen ook mensen van verschillende culturen en achtergronden samenkomen. Mandela begreep dit en heeft hard gewerkt aan een verenigd en verzoend Zuid-Afrika met één gemeenschappelijk project. Hij was des te meer een nationalist omdat hij de grote kracht van de natie naar waarde schatte.

Overigens mag niet vergeten worden dat Mandela’s droom van een nationaal verenigd Zuid-Afrika nog altijd niet volledig realiteit is geworden. Ook vandaag is het onderscheid tussen de verschillende bevolkingsgroepen lang niet verdwenen. Zuid-Afrika wordt nog geregeld opgeschrikt door gewelddadige incidenten en zelfs raciaal geïnspireerde moorden. Ondanks enkele mediagenieke tegenvoorbeelden ligt het aantal gemengde huwelijken nog steeds vrij laag. Zelfs Mandela’s bijnaam is een aanwijzing dat de oude onderscheiden nog niet vervaagd zijn. ‘Madiba’ is immers de clannaam van Mandela en er is geen Zuid-Afrikaan die niet weet dat Mandela tot de Xhosa-stam behoorde.

Deze kanttekeningen doen niets af aan het nationalistische project dat Mandela zo bewonderenswaardig heeft nagestreefd. Dat hij door vele Vlamingen niet zo herdacht zal worden, verraadt meer over Vlaanderen dan over Zuid-Afrika. Het illustreert de hardnekkige neiging om nationalisme te vereenzelvigen met de meest negatieve groeperingen die ooit deze politieke stroming hebben opgeëist. Terwijl Mandela op onnavolgbare wijze heeft belichaamd wat het nationalisme ook kan zijn: een vreedzaam, vergevingsgezind streven naar meer democratie en zelfbeschikking. Hopelijk mag Mandela nog velen inspireren tijdens hun eigen lange weg richting vrijheid.

<Vindt u dit artikel informatief? Misschien is het dan ook een goed idee om ons te steunen. Klik hier.>

Lucienne Michielsen

Een nationalist op de Kaap