Het hart van Hans Modrow heeft in de nacht van vrijdag op zaterdag opgehouden te kloppen. De ‘Gorbatsjov van de DDR’ streed als voorlaatste minister-president voor het behoud van de Oost-Duitse socialistische staat. Na de Duitse Eenmaking gaf hij mee vorm aan de linksradicale PDS en latere ‘Die Linke’.

Amper 17 jaar oud was Hans Modrow toen hij werd ingelijfd bij de ‘Volkssturm’, de laatste poging van Adolf Hitler om in het voorjaar van 1945 met jonge kerels en oudere heren het Rode Leger tegen te houden. Het leverde hem vier jaren krijgsgevangenschap op in Rusland. En ‘heropvoeding’ in een zogenaamde ‘Antifa-Schule’. Bij zijn vrijlating vervoegde de tot het marxisme-leninisme bekeerde Modrow dan ook niet zijn familie die van Jasenitz in Pommeren (sinds 1945 Polen) naar het West-Duitse Hamburg uitgeweken was, maar verkoos hij zich in de pas opgerichte Deutsche Demokratische Republik (DDR) te vestigen. Daar maakte hij snel carrière binnen de leidende partij van het land, de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED).

‘De goede mens van Dresden’

Wikimedia Commons

Hans Modrow bracht op 17 november 1989 een belangrijke regeringsverklaring.

Hoewel hij een overtuigde socialist was, nam hij een kritische houding tegenover de partijleiding aan. Dat leverde hem de verbanning van Oost-Berlijn, de machtscentrale van de DDR, naar de provincie op. Hij werd ‘Eerste Secretaris’ van de partij in het ‘Bezirk Dresden’ (een van de veertien districten waarin de DDR als unitaire staat was opgedeeld). Omwille van zijn bescheiden levensstijl en zijn minzaamheid werd hij wel eens ‘Der gute Mensch von Dresden’ genoemd. Maar meer nog gold hij omwille van zijn aanvankelijke sympathie voor Gorbatsjov als een ‘Hoffnungsträger’, als iemand die de ‘hoop van het vaderland’ belichaamde.

De crisis van de DDR was zich in de jaren ’80 overduidelijk beginnen manifesteren. Er leefde bij veel van haar burgers dan ook het verlangen naar een redder of op zijn minst iemand die het systeem zou kunnen hervormen met het oog op betere levensomstandigheden. Na de val van de Muur op 9 november 1989 was Modrow de enige SED-politicus van formaat die nog een zeker krediet bij het volk genoot (ook al had hij in september ’89 de ordediensten hardhandig te keer laten gaan tegen betogers). Daarom kwam hij in aanmerking om vier dagen later tot voorzitter van de ‘Ministerrat’ (Raad van Ministers) van de DDR te worden gekozen (met slechts één tegenstem, die van de afgetreden minister Margot Honecker, echtgenote van Erich Honecker, de ten val gekomen secretaris-generaal van de SED). Als minister-president zou hij tot midden april 1990 regeren. Toen gaf hij de fakkel door aan de christendemocraat Lothar de Maizière die met zijn ‘Allianz für Deutschland’ de eerste vrije verkiezingen in de DDR op 18 maart 1990 had gewonnen.

Confederalisme

Tijdens zijn ambtsperiode die vijf maanden duurde, probeerde Modrow de DDR te redden. Dat spoorde ook met de opvattingen van oppositionele krachten die van een ‘beter socialisme’ droomden, van een ‘Derde Weg’ als het ware tussen kapitalisme en het ‘bureaucratische socialisme’ van de oude SED. In zijn regeringsverklaring van 17 november 1989 verklaarde Modrow: ‘Stabiliteit van de DDR is een voorwaarde voor stabiliteit in Centraal-Europa, ja zelfs in Europa.’ Hij stelde aan de regering van de Bondsrepubliek (‘West-Duitsland’ in onze volksmond) voor om in een ‘gekwalificeerd goed nabuurschap’ en op basis van een ‘Vertragsgemeinschaft’ samen te werken. Na zijn ontmoeting met bondskanselier Helmut Kohl op 19 december 1989 in Dresden werkte zijn regering dit voorstel uit in een ontwerpverdrag over samenwerking.

Kohl had eind november 1989 zelf nog gewag gemaakt van een confederale oplossing voor de ‘Duitse kwestie’. Na het hartelijke onthaal dat de mensen hem in Dresden hadden bereid, was hij beginnen omdenken. Steeds luider weerklonk onder de Oost-Duitsers de leuze ‘Wir sind ein Volk’ (in plaats van ‘Wir sind das Volk’). Ook Modrow zelf besefte dat het vroeg of laat tot een ‘Vereinigung’ zou komen. In het plan ‘Für Deutschland, einig Vaterland’ dat hij op 1 februari 1990 voorstelde, voorzag hij volgende stappen die vooraf gingen aan de eenmaking: 1. Een samenwerkingsverdrag, 2. Een confederatie, 3. Overdracht van soevereiniteitsrechten van beide staten aan de machtsorganen van de confederatie.

De DDR-meubels redden

Wikimedia Commons

Berlijn, 22 november 1989: De nieuwe grensovergang wordt ingehuldigd met (vlnr) bondskanselier Helmut Kohl, burgemeester van West-Berlijn, Walter Momper en minister-president Hans Modrow.

Een bezoek bij Kohl in Bonn op 13 februari werkte ontnuchterend. De bondskanselier gaf hem te verstaan dat de politiek-economische trein zonder een confederatieve tussenstop richting Duitse eenheid reed. Modrow had willen vermijden dat een te snelle ‘Vereinigung’ de Oost-Duitsers zou benadelen en de socialistische karakteristieken van de DDR zou wegvagen. Om nog wat van de DDR-meubels te redden richtte hij in maart 1990 nog de ‘Treuhandanstalt’ op, de holding waarmee de overgang van de plan- naar de markteconomie moest worden georganiseerd. Ook kreeg hij er nog een wet door, de naar hem genoemde ‘Modrow-Gesetz’, op basis waarvan DDR-burgers tegen een gunstige prijs de gronden konden kopen waarop hun huizen stonden en die na de oorlog door de SED waren onteigend.

Als prijs voor de eenmaking had Modrow – tevergeefs – de militaire neutraliteit van Duitsland geëist (in plaats van de oostwaartse uitbreiding van de NAVO die zich uiteindelijk zou voltrekken, eerst op ‘Oost-Duitse bodem’, en later richting Polen en andere voormalige Oostblokstaten).

‘Noch hel noch paradijs’

Na de verkiezingen van 18 maart belandde Modrow op de oppositiebanken. Hij bleef tot 2004 parlementslid, eerst in de Volkskammer van de DDR, dan de Bundestag en tenslotte het Europees Parlement, voor zijn partij die vanaf februari 1990 Partei des Demokratischen Sozialismus (PDS) heette en zich in 2007 in Die Linke omdoopte.

Zijn oude socialistische idealen heeft hij nooit afgezworen. Hij verzette zich tegen een volgens hem eenzijdige geschiedenisopvatting die in de DDR enkel maar een ‘Unrechtsstaat’ wilde zien. De DDR was in zijn woorden ‘weder Hölle noch Paradies’, ‘noch hel noch paradijs‘. Een zekere bitterheid over het verloop van de geschiedenis was hem niet vreemd. Die indruk tenminste deed ik op tijdens het twee uren durende interview dat ik op 13 april 1994 van hem afnam ter voorbereiding van mijn doctoraat over ‘de Derde Weg in de DDR’ (in boekvorm verschenen bij uitgeverij Leipziger Universitätsverlag, Leipzig 1999).

Krassen op zijn blazoen

Voor veel waarnemers vanuit politieke en historiografische hoek bleef Modrow een ‘man van de oude garde’. Zijn hervormingsijver kende haar grenzen waar het op het behoud van het socialisme aankwam. Verdere krassen op zijn blazoen kwamen er in 1995 na een veroordeling tot een voorwaardelijke gevangenisstraf van 10 maanden omdat hij ten tijde van de DDR betrokken was geweest bij de vervalsing van verkiezingsresultaten.

Niettemin mag ook wel gezegd worden dat hij als minister-president bekommerd was om het lot dat de DDR-burgers te wachten stond in het op West-Duitse leest geschoeide Duitsland van na 3 oktober 1990. Hij zag zichzelf tot zijn laatste levensuren verder staan ‘in Verantwortung auch den ehemaligen DDR-Bürgern gegenüber’ (‘in verantwoordelijkheid ook tegenover de voormalige burgers van de DDR’).

Margot Honecker

Hans Modrow (95), laatste communistische minister-president van de DDR, is overleden

De ‘Iron Lady’ van de DDR