Toen de bolsjewieken in 1917 aan de macht kwamen in Rusland, veranderden niet enkel de politiek en de economie, maar evenzeer de cultuur. Kunstenaars, musici, schrijvers moesten zich 70 jaar lang ten dienste stellen van de socialistische staat en van het ‘socialistisch realisme’. Dit moest gebeuren door het leven van arbeiders, boeren en soldaten uit te beelden of door eenvoudige melodieën te creëren. De arbeiders en boeren moesten zichzelf erin herkennen. Vaak was het verre van realistisch, want kunstenaars stelden het leven van de boeren en arbeiders veel mooier voor dan het was.

Didactisch en optimistisch

Michel Krielaars (°1961) is historicus en slavist. In zijn boek De klank van de heilstaat beschrijft hij hoe musici zich moesten aanpassen als ze niet in de goelag wilden belanden en niet geëxecuteerd wilden worden. Muziek moest didactisch en optimistisch zijn. Muziek die als avantgardistisch, westers of modern werd bestempeld, mocht niet uitgevoerd worden. Het aantal vervolgde componisten en musici lag gelukkig veel lager dan de 1.500 schrijvers die tijdens Stalin geëxecuteerd werden.

Stalin hield van muziek en schreef zijn commentaar op de hoezen van de platen: ‘Goed’, ‘Matig’ of ‘Rotzooi’.

Aan de hand van tien voorbeelden onderzoekt Krielaars welke musici wel en welke geen concessies deden en waarom. De besproken musici zijn: Richter, Prokofjev, Zaderatski, Sjoelzjenko, Vajnberg, Kozin, Joedina, Mosolov, Chrennikov en Rostropovitsj. Van alle tien krijgen we een boeiend portret en een beschrijving van de moeilijkheden die ze ondervonden met het regime of met de Componistenbond.

De auteur besluit met te zeggen dat ook nu de Russische muziek nog wereldtop is en nergens anders bemoeide een dictator zich zo rechtstreeks met de kwaliteit van de opera. Rusland blijft een surrealistisch land.

Beoordeling

Krielaars schreef een prachtig boek over het leven van componisten en musici in de Sovjet-Unie. Hij kent het land, de taal, de geschiedenis en sprak met Russen die nog herinneringen hadden aan de besproken musici. En hij toont duidelijk wat de musici allemaal moesten doen en laten om te overleven. De literatuurlijst is uitgebreid. De schitterende boeken van Simon Montefiore over Stalin (blz. 363-364) zijn ook in het Nederlands (en in 47 andere talen) verschenen. Met de QR-code van blz. 368 kun je ook een selectie uit de muziek beluisteren.

Krielaars vertelt niet enkel over de musici, maar ook over het dagelijks leven: over appartementen die in 1992 voor 150 dollar gekocht werden en die nu een miljoen dollar kosten (blz. 19). In het boek worden uiteraard ook een aantal historische feiten belicht, zoals op blz. 145: in het enorme ‘Museum van de Grote Vaderlandse Oorlog’ is er geen spoor van het Molotov-Von Ribbentrop-pact uit 1939 en de verovering van Oost-Polen en de Baltische staatjes door Stalin: de Tweede Wereldoorlog begint dus pas op 21 juni 1941!

Evenmin vertelt de auteur dat in Stalingrad 23 000 Russische soldaten werden doodgeschoten door hun eigen NKVD (Volkscommissariaat voor Binnenlandse Zaken), omdat ze zich wilden terugtrekken, wat Stalin verboden had.

Verbeterpuntjes

Enkele details: de geboorte- en sterftejaren moet je soms zelf zoeken. Bij de data staat vaak geen jaartal, zoals op blz. 347: ‘4 juni.’ Er is ook geen kaart met de minder bekende plaatsnamen. Bij de foto’s (blz. 192) staat Boris Chrennikov: dat moet Tichon Chrennikov zijn, want Boris overleed al in 1943 en de foto’s dateren uit 1948 en 1970. De bunker in Samara noemt hij een Potemkin-verschijnsel. Maar volgens Montefiore (Catharina de Grote en Potjomkin) bouwde Potjomkin wel echte dorpen en geen nepdorpen. Op blz. 238 zegt hij dat Kozin tijdens Jeltsin helemaal in de vergetelheid geraakte, maar op blz. 236 beweert hij dat hij in 1993 geherwaardeerd werd in de pers, benoemd tot ‘volksartiest’ en een ster kreeg op het ‘Plein van de Sterren’.

Een register zou ook zeer welkom zijn. Hij heeft de straatnamen vertaald, maar hij had ze beter in het Russisch gelaten: zoek op een plattegrond van Moskou maar eens naar de Kamerherendwarsstraat (blz. 63) of de Aarden Wal (blz. 90). En Novodevitsji zal je er sneller vinden dan het Nieuwe Maagdenklooster. Allemaal details, dus, die dit prachtig boek nog beter kunnen maken.

Bestel De klank van de heilstaat — Musici in de tijd van Stalin door Michel Krielaars is verkrijgbaar bij Doorbraak Boeken.

Mstislav Rostropovitsj

Vandaag 1977: Vladimir Nabokov overleden, de auteur van onder meer Lolita

De klank van de heilstaat