Hij praat zacht, bijna verlegen, ondanks zijn grote gestalte, en zijn ontwijkende antwoorden. Vijf jaar heeft hij in strenge gevangenschap vastgezeten, ook in Ruslands meest noordelijk gelegen strafkolonie Labitnangi in Jakoetië. In augustus 2015 veroordeelde de krijgsraad van Rostov hem tot 20 jaar opsluiting in een rechtszaak die mensenrechtenorganisatie Amnesty International bestempelde als een ‘stalinistisch schijnproces’. Zijn misdaad ? Terroristische aanslagen. Niet dat er een dode viel. Ze waren beraamd tegen een standbeeld van Lenin en twee pro-Russische organisaties, al is er nooit een bom afgegaan. Sentsov heeft dat altijd ontkend, ook twee getuigen die na foltering tot dergelijke beschuldiging waren gedwongen lieten het afweten: de ene trok zijn bekentenis in, de tweede weigerde zelfs te komen getuigen op het proces.

Nu hij in Straatsburg in de studio voor me zit, maakt hij nog altijd een argwanende maar onverzettelijke indruk. Hij draagt een zwart t-shirt, met in grote letters: ‘Born Free’. Een enkele keer lacht hij grimmig, als ik toevallig zeg dat de Sovjet-Unie hem veroordeeld heeft, en dat snel verbeter in Rusland. ‘Gewoon hetzelfde’, zegt hij wrang. Het is de rode draad in zijn bezoek aan het Europees Parlement om zijn Sacharovprijs voor de vrije meningsuiting 2018 in ontvangst te nemen. ‘Europa, vertrouw nooit Rusland, maak geen afspraken met Poetin. Hij heeft een eigen agenda, geen scrupules, en hij liegt’. Poetin kent alleen de macht, zegt hij, hij buigt alleen voor macht. Europa moet dus doorgaan met economische strafmaatregelen en visa-uitsluiting. ‘De enige taal die hij begrijpt’.

Lege parlementszetel

Vorig jaar bleef Sentsovs stoel leeg in het halfrond van het parlement: hij zat nog vast. Pas op 7 september 2019 werd hij vervroegd vrijgelaten in een grotere ruil van politieke gevangenen. Dat was eerder al gebeurd met de beroemde pilote Nadia Savtsjenko. Al die tijd had hij geweigerd zijn vrouw, zijn twee minderjarige kinderen, zijn familie op bezoek te laten komen – ‘Daar ga je aan kapot’. In een buiten gesmokkelde brief (2016) aan zijn nicht Natalia Kaplan had hij blijk gegeven van onverzettelijkheid. ‘Ik wil liever een nagel aan de doodkist van een tiran zijn, dan te buigen’, schreef hij.

Als ik hem vraag of hij door foltering tot bekentenissen is gedwongen, zwijgt hij even. Zegt dan: ‘Daar praat ik beter niet over’. Al laat hij zich wel ontvallen dat de geheime dienst FSB (ex-KGB) hem dag en nacht onder druk zette om de beschuldigingen toe te geven. ‘En als ik maar een hooggeplaatste Oekraïner wou beschuldigen, dan zou mijn straf tot 7 jaar gereduceerd worden. Niet met mij’.

Adel en horigen

Het viel me in dat Dominique Biebau zich in Russisch voor Beginners laat ontvallen: ‘Het leek erop alsof de helft van de Russen prinsen waren’. En de andere helft koelakken. Zo gaat het ook tussen Rusland en Oekraïne, de adel en de boer. Uitbuiters en laten. De Sacharovprijs van het Europees Parlement was dan ook een opsteker voor Sentsov, al had die toen niet zo veel belang: ‘Ik kreeg de bevestiging in een brief net nadat ik mijn hongerstaking van 145 dagen had afgebroken, ik was een wrak. De prijs had geen invloed op mijn leven, in de gevangenis was hij irrelevant. Elke bewaker was er sterker dan de hele Europese Unie. Maar ik blijf strijden tot Rusland zijn agressie stopt en zich bekeert tot de Europese waarden’.

Een teken van hoop

De toenmalige Oekraïense president Petro Porosjenko zag de bekroning wel als een teken van hoop, en een drukkingsmiddel om Sentsov vroeger vrij te krijgen. Wat dus nu gebeurd is met de Oekraïense nationalist en filmmaker.

‘Ik had me na de Euromaidan, de opstand tegen de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj, aangesloten bij het volksverzet. Janoekovitsj had net de gesprekken om tot een associatie-akkoord met de Europese Unie te komen afgebroken. Dat leidde begin 2014 tot een vreedzame omwenteling. Rusland reageerde daarop met de bezetting van het Krim-schiereiland, waar ook de basis van de Zwarte Zee vloot, Sebastopol, ligt. Ik ben zelf van de hoofdstad Simferopol, en heb niks met Rusland te maken.’

Je bent er wel opgepakt na de inval, en op valse beschuldigingen voor de krijgsraad gedaagd, samen met Aleksandr Kolstsjenko, die op hetzelfde proces tien jaar kreeg. Had je dan meer gedaan dan voedselinzamelingen voor de achtergebleven en ingesloten Oekrainse soldaten op de Krim?

‘Ik werd van alles beschuldigd, met gefabriceerde aanklachten en afgedwongen ‘bekentenissen’. Ik ben tot het inzicht gekomen dat elke dialoog met Rusland en Poetin zinloos is. De Russen beweerden ook dat Oekraïense activisten met scherp in de rug had geschoten van betogers. Onafhankelijk onderzoek heeft uitgewezen dat daar niks van aan was, integendeel. De kogels zijn door collaborerende sluipschutters bewust afgevuurd met pistolen en kalasjnikovs in het gezicht en de voorkant van de lichamen. Mijn advocaat van toen ik in hechtenis was, verdedigt nu ook de slachtoffers van die schietpartij, de daders droegen een zwart uniform en een gele armband.’

Eigen agenda

Nochtans wil de Franse president Macron nu bemiddelen tussen de Russische separatisten in de Donbass en de Oekraïense regering. Frankrijk had al bemiddeld bij de vrijlating van Savtsjenko. Een goed idee?

‘Nee. Macron heeft zijn eigen agenda, net als Rusland of Oekraïne. Poetin wil uitsluitend Oekraïne op de knieën krijgen. Elke dialoog is bedrog. Praten kan alleen als Rusland aan enkele voorwaarden voldoet: vooraf teruggave van alle bezette gebieden in Oost-Oekraïne en van de Krim; betaling van een vergoeding voor alle aangerichte schade in de Donbass; een openlijke verontschuldiging en schuldbekentenis voor een agressie die dertienduizend doden heeft gekost. Ik denk dat zoiets alleen mogelijk is als de regering in Moskou vervangen wordt. Maar eerlijk, Poetin zal nooit toegeven.

Wat kunnen de Europese instellingen dan wel doen als gesprekken zinloos zijn ?

‘Kijk, Europa blijft de belangrijkste bondgenoot van Oekraïne. Versterk het middenveld, want wij hebben goed volk, maar slechte regeerders. Versterk mee de internationale druk, want die is écht nodig. En altijd blijven hameren op de vrijlating van Oekraïense gevangenen, het zijn er nu nog altijd een honderdtal. Meestal Krimtataren, die onder Stalin al in groten getale gedeporteerd werden. Geef nooit toe aan de afpersing door Poetin, een economische boycot doet hem meer pijn dan omgekeerd.’

Russisch grondgebied

Toen je werd aangehouden hield Moskou vol dat je een Russische onderdaan was. Nochtans herinner ik me dat Nikita Chroestjov in 1954 de Krim had overgedragen aan Oekraïne ‘om de vriendschap tussen beide volkeren te vieren’. Alleen Sebastopol viel erbuiten. Oekraïne had trouwens ook onder het Sovjetbewind een eigen zetel in de Verenigde Naties sinds 1945. Daar bleef je op staan?

‘Uiteraard. De grenzen in Europa zijn door oorlogen geregeld gewijzigd en vastgelegd in gemeenschappelijke verdragen. Dat is bij ons niet anders. Onze grenzen zijn onze grenzen, die kunnen staatrechtelijk niet door een ongewilde bezetting gewijzigd worden.’

Het geweld is dus uitgelokt door Russen en Russischgezinden ?

‘Ja, en net daarom moet Europa niet ingaan op de flemerij van Poetin. Hij stuurt de secessionisten aan. Geeft hij het bevel, dan voeren ze beschietingen op. Trekt hij het in, dan zijn er minder. Zij hebben ook dat Maleisisch vliegtuig neergehaald. Poetin komt ten slotte uit de geheime dienst KGB. Hij wantrouwt alles en iedereen, dat bepaalt zijn mentaliteit. Hij spreekt altijd met dubbele tong, en hanteert een cynische, scrupuleloze tactiek. Een voorbeeld? Ik ben zelf van de Krim. Na de instorting van de Sovjet-Unie erkende hij impliciet de onafhankelijke staat. Hij is nog mee in het Oekraïens lofzangen komen zingen op die staat. Maar zodra wij ons kompas hadden uitgezet op Europa en de NAVO, sloeg zijn stemming om. Hoe kun je trouwens een man vertrouwen die tegenstanders in het buitenland laat vergiftigen of ombrengen?’

Jij bent nu vrij, maar anderen van je landgenoten zitten nog vast. Je bent een filmmaker, in 2012 werd je debuutfilm Gamer op het festival van Rotterdam gelanceerd. Ga je nu politieke pamfletten maken, zoals een Ken Loach, die je door dik en dun gesteund heeft ?

‘Nee, ik maak een strikt onderscheid tussen mijn creativiteit en mijn maatschappelijke actie. Ik ga volgend jaar wel mijn stilgelegd filmproject Rhino proberen afwerken. De voorverfilming was al klaar, ik hoop in september de film te kunnen voltooien. Al ben ik niet van plan mijn inzet voor de Krim of Oekraïne af te zwakken.’

Oleg Sentsov

De Oeigoeren in Xinjiang

‘Poetin is de prins der duisternis, geloof hem nooit’

Al Mandela wat de klok slaat