Wees gerust, dit stuk gaat niet over de 57-jarige Luc Van Gorp, voorzitter van de Landsbond der Christelijke Mutualiteiten, een organisatie waarvan ik als godvruchtige katholiek nooit lid ben geweest. Maar wel over ‘voltooid leven’, meer nog over het zelfbeschikkingsrecht van ieder mens om autonoom te beslissen wanneer zijn bestaan een einde zal nemen.

In Nederland ging het daar veelvuldig over in 2017 na Christus, toen Luc Van Gorp nog een beloftevolle jongere was, maar kijk, nu heb ik het toch over hem. Sorry voor de gebroken belofte. Ik zal me beter beheersen.

Leeftijdsgrens

Maar Nederland dus. In 2017. De links-liberale partij D66 bepleitte met een initiatiefwet een waardig einde voor mensen die hun leven voltooid achtten, wat neerkwam op het verlenen van hulp bij zelfdoding. Er was een leeftijdsgrens, 75 jaar. De auteur van de tekst, Pia Dijkstra, had daar grondig over nagedacht.

Tijdens het televisieprogramma nieuwsuur verdedigde toenmalig lijsttrekker Alexander Pechtold het plan. Plots stond een man tegenover hem die zei: ‘Ik ben geen 75 maar 57. Ik acht mijn leven voltooid. Ik moet 18 jaar wachten. Dat wil ik niet. Ik wil nu.’ Pechtold was even verrast. Hij wilde zijn gesprekspartner niet al te blij maken maar hem evenmin ontgoochelen. Dus hoopte hij op een vooruitgang van de beschaving zodat in de toekomst ook een gezond persoon van 57 zou mogen kiezen voor de dood, als die keuze bij volle bewustzijn gebeurt, vrij is van dwang en het om een langdurige wens gaat. ‘Helaas’, voegde Pechtold eraan toe, ‘voorlopig is dat politiek onhaalbaar’. Overigens is de wet er in Nederland zeven jaar later nog altijd niet, onder meer door het blijvende verzet van de artsenfederatie KNMG.

Waardeoordeel

Dit gesprek uit 2017 raakt de essentie van het debat. Als ‘zelfbeschikking’ het enige criterium is bij de keuze voor de dood, mag ieder mens voor de volle honderd procent autonoom bepalen of hij vooralsnog in leven wenst te blijven of voor hulp bij zelfdoding kiest. Met uitzondering van wilsonbekwamen of (sommige) minderjarigen. Elke verdere vorm van overheidsbemoeienis is in die optiek fout.

Door het stellen van een leeftijdsgrens maakte het voorstel een afweging tussen de dalende waarde van een mensenleven doorheen de tijd.

Neem nu de leeftijdsgrens. Als de samenleving beslist dat iemand van 75 die niet ziek is maar zijn leven voltooid acht, mag sterven en zijn medemens van 57 niet, spreekt zij een waardeoordeel uit. Omdat het leven van de 57-jarige nog te kostbaar is, kan die niet zomaar kiezen voor de dood. Dat geldt minder voor de 75-jarige, daar valt niet meer zoveel van te verwachten, zodat die voluit over zijn leven mag beschikken. Kortom, het voorstel van D66 ging niet uitsluitend over zelfbeschikking. Door het stellen van een leeftijdsgrens maakte het een afweging tussen de dalende waarde van een mensenleven doorheen de tijd en de omvang van het recht op zelfbeschikking dat daarvan afhankelijk is.

Zuivere zelfbeschikking aanvaardt enkel de zorgvuldigheidscriteria die Pechtold formuleerde: de keuze moet in volle bewustzijn gebeuren, vrij blijven van dwang, langdurig gewenst zijn. Maar die radicale weg blijft zelfs voor de meest progressieve ‘liberalen’ moeilijk liggen. Hoe individualistisch onze samenleving ook is geworden, toch hecht ze aan sommige levens van medemensen meer belang dan aan andere. Als slachtoffers van een natuurramp of een militair conflict worden geteld, vernemen we steevast hoeveel kinderen erbij waren. Soms ook, ofschoon minder dan vroeger, hoeveel vrouwen. Dat komt omdat die levens kostbaarder worden geacht dan andere en meer bescherming verdienen.

Onvermijdelijk leidt de doortrekking van dit waardeoordeel tot een begrenzing van het zelfbeschikkingsrecht. Als iemand uit het leven stapt en daarover berichten in de media verschijnen, volgt meteen de mededeling dat hulp beschikbaar is met een verwijzing naar het telefoonnummer van de zelfmoordlijn. Dat mag natuurlijk, niets mis mee. Maar er schuilt wel het impliciete waardeoordeel in dat in leven blijven te verkiezen valt boven sterven, zeker als het om gezonde jonge mensen gaat. Hoe triest is het immers niet om voor de dood te kiezen uit liefdesverdriet terwijl de beweende relatiebreuk op ietwat langere termijn enkel tot vreugde en opluchting zou hebben geleid?

Paradox

Zo denkt onze samenleving erover. Nog altijd. Maar mag dat wel, als het zelfbeschikkingsrecht absoluut is? Laten we ons niet leiden door valse sentimentaliteit? De twintiger die uit het leven stapte was mogelijk een geniaal kunstenaar geworden, een voorbeeldige partner en een lichtend voorbeeld voor zijn kinderen. Maar misschien ook een ploert van het zuiverste water of een hoogst onaangenaam mens die iedereen nog zeventig jaar lang op de zenuwen bleef werken. Waarom hem dan niet gewoon zijn zelfbeschikkingsrecht gunnen?

Onze samenleving prijst het recht van ieder individu om in volle bewustzijn over zijn eigen leven te beschikken en doet tegelijk aan preventie bij zelfdoding. Daar zit een spanning in. Ik stel ze vast zonder haar te betreuren. Integendeel. Juist omdat het consequent doorgetrokken zelfbeschikkingsrecht, de kroon op de menselijke autonomie, ten koste dreigt te gaan van aandacht voor anderen en elementaire menselijkheid.

Die paradox vind ik mooi en illustreert treffend onze eindigheid.

Pia Dijkstra

Zelfbeschikking, maar dan echt

Voltooid leven: lessen uit Nederland