Het jeugdige elan is uit de democratie vervlogen. Deze bestuursvorm is niet meer te redden door enkel wat te innoveren. We zien de opgekomen ‘postmoderne democratie’ die in Nederland momenteel bestaat uit ’twintig partijdictaturen binnen één parlement’. Onze democratie put zich uit door te proberen een complexe, hyper-interconnected wereld te vatten in overzichtelijke ideologieën.

Democratische legitimiteit

Dit alles is eerder voorgespiegeld door de Franse staatsrechtsgeleerde Pierre Rosanvallon, die in Democratic Legitimacy (2011) schreef over ‘democratieën van identificatie’. Democratisch gekozen politici proberen hun eigen positie te rechtvaardigen en zoeken met zoveel woorden naar legitimiteit. Legitimiteit komt steeds meer voort uit identificatie en nabijheid: als kiezers tegen een probleem aanlopen, laat de volksvertegenwoordiger zien dat hij zich in het probleem herkent, komt persoonlijk polshoogte nemen, spreekt zijn zorgen uit en toont kortom zijn betrokkenheid. Dit heeft dus niets van doen met een plan of een visie die met politieke machtsmiddelen in werking wordt gezet. Het gaat erom dat er een (suggestie van) wederzijdse identificatie is tussen kiezer en gekozene. Reeds in 2016 voorspelde ik dat identiteit een bepalend verkiezingsthema zou worden.

De politieke betrokkenheid kan dus sterker worden naarmate de beleidsmatige impotentie, kortom de onmacht, van het democratisch systeem groeit. De democratie wordt as we speak voorbijgestreefd door het globaal georganiseerde Big Tech, maar tegelijk stelt Big Tech politici en kiezers in staat om elkaar ‘dichter op de huid’ te zitten, elkaar sneller te vinden. Dit is precies wat de huidige politieke versnippering en de micropartijen verklaart.

Techreuzen

De meeste hedendaagse politicologen miskennen de rol van Big Tech. De democratie is geboren uit de wens van de liberale burgerij om hun stem te laten horen en hun eigen vrijheid van denken op te eisen tegenover adel, kerk en koningshuis. Maar nu, nu deze vrijheid wordt overvleugeld door corporaties die via algoritmes en datamining méér informatie hebben over burgers dan waar Lenin en Stalin ooit van droomden, en die globaal georganiseerd zijn en hiermee ook nog eens niet zijn gebonden aan nationale democratieën, hoor je diezelfde liberaal-democratische krachten niet. Ze lijken het op een akkoord te hebben gegooid met de Techreuzen. Zolang die laatsten de uitdagers van het bestel, ‘populisten’ als Wilders en Farage, niet al te groot laten worden, vinden de liberaal-democraten het wel best.

De politieke generalisten die verder kijken dan ‘eigen partij eerst’ staan op de ruïnes van de democratie. Tegelijk lijkt de wereld te complex geworden om zich te laten terugbrengen tot vragen die via het parlementaire stemmen met ‘voor’ of ‘tegen’ kunnen worden gemanaged.

Ideologische veren afgeschud

Het is juist de klasse van de Wim Kok, Tony Blair en Neelie Kroes politici, in de ban van ‘ideologische veren afschudden’, die aan de basis staan van de huidige politieke ruïnes. ‘Ach, ik ben sociaaldemocraat maar ik ben óók liberaal, en als ik kan tekenen voor hoge bonussen in de collectieve sector en hogere winstuitkeringen voor CEO’s, dan doe ik het. Kan ik dit combineren met een internationale topfunctie, dan des te beter – ik ben een kosmopolitisch bestuurder en laat mij niet vastpinnen op die of die levensbeschouwelijke stroming.’

Toen Wouter Bos als PvdA-leider de noodlottige uitspraak deed: ‘Ik doe niet aan ideologie, daar is de wereld te ingewikkeld voor’, verwoordde hij daarmee onbedoeld het overlijdensbericht van de sociaaldemocratie.

Nu noemde ik ‘zeventien partijdictaturen in het parlement’, want een partij als brede democratische beweging is problematisch binnen iedere mediacratie. In mijn proefschrift, De Democratie en haar Media (2017), onderbouwde ondergetekende dat fractiediscipline en partijhiërarchie het politieke handelen van volksvertegenwoordigers bepalen en hun stemgedrag. In feite is geen enkele partij écht democratisch: om stemmen te krijgen heeft een partij media-coverage nodig en daarvoor moet aandacht gebundeld worden op één persoon die het herkenbare gezicht is van de partij. Dit betekent dat anderen minder ruimte krijgen om het woord te voeren.

Laat een democratie zich terugbrengen tot ‘duimpje omhoog, likes en views’? Deze vraag onderstreept dat zichtbaarheid, betrokkenheid en identificatie belangrijker zijn geworden dan doelmatig beleid en het tastbaar realiseren van politieke plannen.

Verplaatsen van de doelpaal

De doelpaal is verschoven tijdens het spel. Vroeger was je als parlementsfractie succesvol als je verkiezingsprogramma het regeerakkoord werd. Dit is niet langer haalbaar nu de partijen kleiner zijn en meerdere regeringspartijen eindeloos compromissen moeten sluiten. Ook ligt steeds meer van het beleid dichtgetimmerd in globale belangen en internationale verdragen. Sindsdien werd ‘succes’ bepaald door hoeveel moties en amendementen je als partij aangenomen krijgt. Echter, de stortvloed aan aangenomen moties en mandementen maakt dat er onvoldoende ambtelijke capaciteit is om ze allemaal uit te voeren. Daarvoor ontbreken ook parlementaire belangstelling en toezicht, omdat de media aandacht, en dus de aandacht van Kamerleden, zich voortdurend verplaatst.

Zo zijn we in de toestand beland dat parlementair succes wordt afgemeten aan hoeveel views en likes een partij scoort met een video waarin hun politici een politieke tegenstander affakkelen in een debat. Diverse partijen maken van één debat verschillende video’s. Dikwijls worden daarin hun eigen ‘doelpunten’ sterk belicht terwijl de voltreffers van de tegenstander geen aandacht krijgen. Hiermee drijven de belevingswerelden van politiek geëngageerden steeds verder uiteen, waarin Hobbesiaanse pre-burgeroorlog voorschemering te herkennen zijn. Daarom is het belangrijk dat links en rechts inhoudelijk in dialoog blijven. Ik schreef er onlangs zelfs een boek over: Links en Rechts in dialoog (2020).

De klassieke democratie is dood en de moderne democratie is terminaal. Is het een oplossing om niet meer op partijen te stemmen, maar op personen? De opkomst en hoeveelheid voorkeurstemmen van politici als Wybren van Haga (podcast hier) en Pieter Omtzigt (functie elders), maakt duidelijk dat mensen al op personen stemmen. Die gekozen personen zullen zich altijd weer bijeenvoegen op basis van gedeelde overtuigingen om het parlementswerk effectiever te kunnen distribueren. Zo zullen de politieke partijen altijd worden herboren.

Democratie als stichtingsdaad op het graf van het fascisme

Het stichtingsverhaal van de huidige democratie is de strijd tegen het fascisme. Onvermijdelijk komen we op de tragische figuur van Winston Churchill, die conservatief-liberale beginselen verdedigde en oorlog voerde tegen het Duitse nationaal socialisme. Tragisch, omdat Churchill zijn strijd de verpulvering van de beginselen die hij zo hoog achtte, hooguit met een paar generaties kon vertragen. Inmiddels is ook zijn standbeeld door activisten van de sokkel getrokken omdat hij een imperialistische racist zou zijn geweest.

Een stabiele Leitkultur is een onontbeerlijke voorwaarde om een fragmentarisch uiteendrijven van het electoraat tot rivaliserende stammen te voorkomen. We moeten zorgen dat burgers een bezield verband blijven ervaren, verbonden aan een gedeelde identiteit. Echter liberalen vinden dit te beknellend en links verwerpt het principe van een leidende cultuur als ronduit fascistisch en imperialistisch. Zodoende is onze democratie inderdaad gedoemd te versplinteren tot een steeds agressievere stammenstrijd.

Apocalyptische slotscène

Omdat veel kiezers identificatie en nabijheid prioriteit geven boven ‘het beleidsmatig oplossen van problemen’, krijgen we een Wagneriaanse saga waarin de apocalyptische slotscène – een dramatisch Götterdämmerung – in het Nederlandse parlement wordt uitgespeeld. Geert Wilders, Van Haga, Baudet, DENK, Sylvana Simons, een mejuffrouw van de moslimbroederschap pardon GroenLinks, de kosmopolitische technocraten van VOLT, de boerenbeweging en zelfs voormalig Europarlementariër Derk Jan Eppink is naar Den Haag gekomen (terwijl de macht zich van Den Haag naar Brussel en Straatsburg verplaatst). Kortom iedereen komt samen om zijn of haar rol te vervullen in dit tragische slotstuk: de godenschemering van onze democratie.

Pierre Rosanvallon

Wie gelooft nog in democratie?

De godenschemering van de democratie

De regeldruk overweldigt de democratie

Leeglopend middenveld