De mensenrechtensituatie van vrouwen en kinderen in Russische gevangenissen is een onderwerp waarover slechts met veel moeite betrouwbare informatie te vinden is. Volgens officiële cijfers bevinden zich momenteel 350 kinderen van 3 jaar en jonger met hun moeder in een van de 35 strafkolonies voor volwassen vrouwen. Daarnaast bestaan er 2 heropvoedingskampen voor meisjes van 14 tot 18 jaar. Van de halve miljoen gevangenen in de Russische Federatie zijn iets minder dan 40 000 vrouwen.

Ter vergelijking: in Belgische gevangenissen bevinden zich 500 vrouwen op een totaal van iets minder dan 11.000 gevangenen. De Verenigde Staten spannen overigens wereldwijd de kroon met meer dan 2 miljoen gedetineerden waaronder 219 000 vrouwen.

Rechten

Sasha Graf uit Moskou is mensenrechtenactiviste en oprichter van ‘Zjenski srok’ (Vrouwenstraf). Met haar initiatief komt ze op voor de rechten van vrouwelijke gedetineerden. Door interviews met ex-gevangenen, onderzoeken en lezingen probeert ‘Zjenski srok’ misstanden aan het licht te brengen en schrijnende individuele lotgevallen aan een breder publiek bekend te maken.

Wat was de reden voor het oprichten van uw initiatief?

‘Ik ken het penitentiar systeem in Rusland waarmee in principe iedereen op elk willekeurig moment te maken kan krijgen. Na de zaak rond Pussy Riot dacht ik erover na wat er met mij zou kunnen gebeuren als ik in de gevangenis terecht zou komen. Ik heb heel veel gelezen over dit thema, zowel materiaal uit Rusland als uit het buitenland. 8% van de gevangenen bij ons zijn vrouwen, maar er zijn nauwelijks organisaties die zich specifiek met hun problematiek bezighouden.’

‘Ik probeer processen in gang te zetten voor ondersteuning van vrouwen in de gevangenis, op juridisch en humanitair gebied, maar ook door het delen van informatie met de pers. Mijn initiatief fungeert als bemiddelaar. Ik werk samen met verschillende bekende ngo’s ter ondersteuning van gedetineerden, onder andere met ‘Protjani roekoe’ (Reik de hand) dat door Svetlana Bachmina is opgericht die als boekhouder van het olieconcern Yukos van Michail Chodorkovski indertijd zelf heeft moeten ondervinden hoe het is in gevangenschap een kind ter wereld te brengen.’

Gesloten voor buitenstaanders

Heb je als mensenrechtenactiviste toegang tot de gevangenissen of kampen?

‘Nee, het gevangeniswezen in Rusland is gesloten voor buitenstaanders. Hoewel ik duizenden redenen kan aanvoeren waarom ik toegang zou moeten hebben als mensenrechtenactiviste.’

Hoe verklaar je het verhoudingsgewijze hoge aantal vrouwelijke gevangenen in Rusland vergeleken met andere Europese landen?

‘Als we kijken waarom vrouwen in de gevangenis terechtkomen, dan staat drugs, net als bij mannen, op de eerste plaats. Productie, gebruik, dealen, alles wat er mee te maken heeft, leidt tot een reële gevangenisstraf. Op de tweede plaats komt dan paragraaf 105: moord.’

‘In 2017 deden twee onafhankelijke media een uitgebreid journalistiek onderzoek naar een groot aantal processen tegen vrouwen die wegens moord waren veroordeeld. Daarbij werd duidelijk dat het bijna altijd ging om vrouwen die zich verdedigden tegen huiselijk geweld. Dat waren typische gevallen met een of twee messteken in de keuken. Daarvoor waren die vrouwen regelmatig door hun partner in elkaar geslagen. Eigenlijk hadden ze niet voor moord met voorbedachten rade veroordeeld mogen worden, maar alleen voor een uit de hand gelopen zelfverdediging, een noodweerexces. Voor de politie betekenen die vrouwen echter een makkelijke zaak en een goede statistiek.’

Normalisering huiselijk geweld

Heeft dat iets te maken met een samenleving waarin huiselijk geweld normaal is?

‘Er is bij ons nog steeds geen wet die de positie van vrouwen verdedigt die met huiselijk geweld te maken hebben. Velen gaven later aan geen scheiding te hebben gewild vanwege de kinderen en geen aangifte te hebben gedaan omdat het toch geen zin zou hebben. Helaas zijn er hier een aantal mensen die vinden dat het oké is dat een vrouw of kind geslagen wordt als ze zich niet gedragen zoals de man dat zou willen.’

‘Aan de andere kant is het een proces dat in ontwikkeling is. Zo zijn er volgens een recente enquête 80% van de Russen die vinden dat huiselijk geweld wel degelijk een ernstig probleem in de samenleving is en de slachtoffers hulp nodig hebben. Er wordt meer over gesproken dan vijf jaar geleden door een aantal schrijnende zaken die in de pers werden belicht.’

Een van de bekendste politiek gemotiveerde gevallen waarbij vrouwen tot gevangenisstraffen werden veroordeeld is Pussy Riot na hun ‘punkgebed tegen Poetin’ in 2012. Hoeveel vrouwelijke politieke gevangenen zijn er op het moment in Rusland?

‘Een goede vraag, het is moeilijk precieze aantallen te noemen. Ik schrijf op het moment met Olga Bendas. Zij is veroordeeld na deelname aan de demonstratie van 23 januari van dit jaar voor bevrijding van Aleksej Navalny in Moskou. Olga zag dat een bejaarde man werd geslagen door een agent van de speciale eenheid OMON. Samen met een jongeman rende ze op die bejaarde toe om hem te ontzetten. Die agent schrok kennelijk en liet zijn knuppel vallen. Olga pakte die knuppel op en rende ermee de menigte in. Ze werd echter gegrepen en direct gearresteerd. Haar werd geweld tegen een ambtenaar in functie ten laste gelegd.’

‘Daarvoor kreeg ze twee jaar strafkamp. Ze is heel strijdvaardig, weigert samenwerking en heeft geen schuld bekend. Ze zit nu nog in de gevangenis, het hoger beroep is achter de rug en ze moet nu eigenlijk naar het kamp. Zo ken ik er nog een aantal.’

Repressie

Is er meer repressie tegen politieke dan tegen ‘gewone gevangenen’ in de vrouwenkampen?

‘Nee, de kampleiding zal eerder voorzichtiger met hen omgaan. Olga Bendas zou nu naar het strafkamp moeten worden gedeporteerd, maar ze hebben geen haast haar uit de gevangenis in Perm op te halen. Ik ga ervan uit dat het voor de kampleiding niet zo aantrekkelijk is politieke gevangenen in hun contingent op te nemen. Dat betekent namelijk een hoop extra werk.’

‘Ze worden ondersteund, er wordt veel geschreven, pakketten doorgegeven. Ze heeft een advocaat. De leiding begrijpt dat met haar komst een boel problemen op zullen duiken. Als ze wordt geslagen, zal ze direct een klacht indienen. Ze zal in hongerstaking kunnen gaan. Alles wordt aan de grote klok gehangen. In de vrouwenkampen zijn ze er niet aan gewend dat gedetineerden zich opstandig gedragen. Ik denk dat niemand daar zit te wachten op een politieke gevangene.’

Vele gevangenen hebben aids, tbc en andere ziektes. Hoe staat het met de gezondheidszorg in de kampen?

‘Erbarmelijk. Slechts bij wijze van uitzondering wordt iemand daadwerkelijk behandeld. De ergste toestanden zijn in de kampen in Mordovië. (Autonome republiek in Europees Rusland waar sinds de Stalintijd een groot aantal kampen zijn.) Eén strafkolonie daar heeft een speciale ‘ziekenboeg’ voor chronisch zieken. Daar zitten vrouwen met aids en tbc. Op papier mogen ze daar herstellen. In de praktijk echter moeten ze ’s winters sneeuwruimen, ’s zomers de barakken renoveren, cementzakken sjouwen, in de moestuin werken.’

‘Een jaar geleden heb ik met een dominee van de baptisten gesproken die daar werkte. (Een van weinige organisaties die binnen het Russische penitentiaire systeem ter plekke hulp mag verlenen aan gevangenen wordt geleid door de baptistische kerk.) Zij vertelde me dat vanuit dit kamp in Mordovië alleen chronisch zieken die op het sterfbed liggen, vervroegd worden vrijgelaten. Zij zouden namelijk door hun overlijden de statistiek kunnen verpesten.‘

Kinderzorg

Waar verblijven de kinderen in de kampen?

‘Als een vrouw in de gevangenis komt, wordt meestal pas duidelijk dat ze zwanger is na het medisch onderzoek dat ze verplicht moet ondergaan. In dat geval komt ze in een aparte cel. Het enige voordeel daar is dat er niet wordt gerookt. Na haar veroordeling wordt de zwangere of moeder met baby, al naar gelang hoe snel het proces verloopt, meestal naar een van de dertien vrouwenkampen gestuurd waar een zogenaamde ‘dom maljoetki’ (babyhuis) is. Hier houden een penitentiair medewerker en een sociaal werker toezicht. Die laatste is meestal iets aangenamer dan de eerste, omdat ze probeert er voor de kinderen nog iets van te maken.’

‘Dan is er een ‘njanja’, een kinderverzorgster. Dat is dan een van de gedetineerden, maar geen moeder van een van de kinderen, omdat de kampleiding bang is dat die alleen aan haar eigen zoontje of dochtertje aandacht zou besteden. De kinderen wonen daar tot en met hun derde levensjaar. In theorie zouden de gedetineerde vrouwen hun kind enkele uren per dag mogen zien, in de praktijk is dat meestal slechts enkele uren per week. Het werk aan de naaimachine neemt namelijk het leeuwendeel van de tijd van de gedetineerde moeders in beslag.’

Hoelang is zo’n werkdag?

‘Die is over het algemeen 12 uur. De vrouwen naaien er tegen een vergoeding van hoogstens 500 roebel (omgerekend 6 euro) per maand uniformen voor gevangenismedewerkers, politie, leger en de Russische spoorwegen.’

Voor de spoorwegen?

‘Ja, een jaar geleden had ik daar een zaak over van een vrouw uit een kamp in Mordovië. Zij was chronisch ziek en met behulp van een door mij bemiddelde advocaat heeft ze een proces aangespannen wegens dwangarbeid. Daarbij ging het om het naaien op bestelling van uniformen voor de Russische spoorwegen.’

‘Journalisten kregen daar lucht van en stuurden een officiële aanvraag aan de directie van de spoorwegen. Ze vroegen in hoeverre het bestuur ervan op de hoogte is onder welke omstandigheden de uniformen voor hun medewerkers worden gemaakt. Daar kwam natuurlijk nooit een antwoord op. Maar in ieder geval: die vrouwen zien hun kinderen nauwelijks. Ze bouwen geen enkel emotioneel contact op, waardoor de meesten hun kinderen dan ook vroeg of laat in de steek laten.’

Alternatieven

Welke alternatieven zijn er voor de opvang van kinderen van moeders die zich in gevangenschap bevinden?

‘Ten eerste natuurlijk familieleden. Als het mogelijk is, gaat een kind naar grootouders of andere familie. De vader verdwijnt bijna altijd. Hij wacht niet op zijn vrouw en kind. Als dat al zo is, dan is dat een heel gelukkige uitzondering. Een andere variant is het kindertehuis. Velen willen dat niet, omdat het heel moeilijk is het kind na vrijkomen terug te krijgen.’

‘Dan is er nog ‘dom maljoetki’ als onderdeel van de strafkolonie. Enkele jaren geleden kwam er een besluit van de Russische regering om ten eerste de hoeveelheid kinderen in strafkampen te verminderen en ten tweede een continu samenzijn van moeder en kind onder de vier jaar mogelijk te maken. Die mogelijkheid bestaat nu in zeven strafkampen.’

En dat werkt?

‘Op sommige plekken werkt het, op andere niet. Ik heb een interview gehouden met een vrouw die als zwangere was veroordeeld en in eerste instantie alleen moest wonen onder toezicht bij een kamp. Waarbij ze echter haar kind nooit mocht zien. Die vrouw ging zich extra slecht gedragen, zodat ze naar een strafkolonie moest waar het weliswaar strenger was, maar waar ze samen kon zijn met haar baby. Die opzet lukte en moeder en kind werden verplaatst naar een kamp in Azov. Daar zag die vrouw haar kind voor het eerst na acht maanden. Daar bleek dat die methode met het samenzijn van moeder en kind wel degelijk werkte en een positief effect had.’

Sadisme

Volgens de wet zouden vrouwen enkele maanden en voor een geboorte worden vrijgesteld van werk. Hoe verloopt dit in de praktijk?

‘Als de gevangenismedewerkers geen sadisten zijn, dan gaat het inderdaad zo. In sommige kampen, zoals wederom in Mordovië worden hoogzwangere vrouwen gedwongen te werken. Ze worden ook gechanteerd met hun kinderen. En geslagen. De bewakers zelf proberen hun handen niet vuil te maken.’

‘Omdat alles om het werk gaat, is er een brigadier die aan het hoofd van een arbeidsploeg staat. Zij slaat andere gevangenen, omdat ze die macht heeft. Maar ook bewakers, waaronder ook mannen zijn, mishandelen en verkrachten de vrouwen. Het probleem bij het geweld tegen vrouwen in de kampen en gevangenissen is dat het voor hen vaak een voortzetting is van dat wat ze al hun hele leven lang kennen. Daarom willen ze meestal geen aangifte doen, maar alles het liefste zo snel mogelijk vergeten.’

De meeste organisaties die (ex)gedetineerden hulp bieden hebben een religieuze achtergrond, zoals de baptisten. Hoe sta je tegenover dit soort organisaties?

‘Ik was in een zogenaamd crisiscentrum waar veel vrouwen na hun gevangenistijd wonen. Ik wilde interviews houden en materiaal verzamelen. Toen ik daar aankwam merkte ik natuurlijk dat het centrum door baptisten werd geleid. Ik zou daar een week blijven, maar was er na een paar dagen weer weg.’

‘Na enkele gesprekken merkte ik dat de meeste vrouwen er uitsluitend zijn om niet als dakloze op straat of opnieuw in de gevangenis te belanden. Ik ben niet gelovig, religie is voor mij een ver-van-mijn-bed- show, maar ik wil het niet veroordelen. Deze baptistische centra zijn in Rusland helaas de enige plaatsen waar ex-gevangenen een dak boven het hoofd en een maaltijd krijgen. Daarom heb ik er momenteel niets op tegen. Maar van een rehabilitatie is natuurlijk geen sprake, ze willen uitsluitend zieltjes winnen.’

Pussy Riot

Activiste: ‘Geweld is na drugsdelicten dé oorzaak voor detentie van vrouwen’

Voetballen met Shostakowitsch, Starotsin, Stalin en… Pussy Riot