Voetballen met Shostakowitsch, Starotsin, Stalin en… Pussy Riot

Ik denk aan Pussy Riot. Wie kent de Russische punkband nog die ‘verboden kunst’ beoefende? En in 2012 bij wijze van protest tegen het gebrek aan democratische vrijheden een schunnig liedje had gezongen in een kathedraal in de buurt van het Kremlin. Zangeres Nadja Tolokonnikova belandde enkele jaren in de gevangenis en vertelde in haar dagboekfragmenten Zo begin je een revolutie net voor de Wereldbeker 2018 in Rusland dat ze Poetins aanklacht tegen Pussy Riot vergeleek met showprocessen van Stalin in de duistere jaren dertig.

De ‘Grote Terreur’ van de communistische alleenheerser van de Sovjet-Unie stuurde miljoenen onschuldige burgers tussen 1936 en het volgende decennium via de werkkampen, de beruchte Goelag Archipel, de ellende in.

Starotsin: dissidente voetballer slachtoffer van de grote terreur

Eén van hen was een voetballer. De bekendste van zijn tijd en de eerste Russische vedette. Zijn naam was Nikolai Starotsin (1902-1996). Ik lees zijn verhaal in Russkij Futbol, een cultboek van de Duitse uitgeverij Die Werkstatt (2018). Hij en zijn drie broers waren de sterkhouders van het in 1935 opgerichte Spartak Moskou. De club ontstond uit een vakbond en rond haar hing meteen een vorm van dissidentie tegen CSKA (leger) en vooral Dinamo (geheime dienst). Haar populariteit schoot de hoogte in. Dankzij haar onafhankelijke opstelling én door het uitstekende creatieve spel dat de Starotsins – met Nikolai als hoogbegaafde middenveldstrateeg – uit de benen toverden. Spartak zwaaide de scepter over de jonge Sovjetcompetitie en dat griefde Lavrenti Beria diep. Na de landstitels én bekerzeges in de seizoenen 1938 en 1939 besloot hij in te grijpen. Het hoofd van de gehate geheime politie NKVD en het brein achter de Grote Terreur leidde aartsrivaal Dinamo. Hij liet de voorzitter van Spartak door het vuurpeloton executeren en stuurde de vier broers Starotsin voor tien jaar naar Siberische strafkampen. Hij verzon de waanzinnige beschuldiging van een door hen uitgedokterd ‘moordcomplot’ op Stalin. Ze overleefden de Goelag dankzij hun ‘beroemdheid’. Omdat ze voetbalhelden waren, werden ze vrijgesteld van de zwaarste vormen van dwangarbeid. Pas na de dood van Stalin werden ze in 1954 in ere hersteld. Het gezegde ging dat ‘supporteren voor Spartak’ hetzelfde betekende als in het stadion op een veilige manier de middelvinger opsteken naar de stalinistische tirannie.

In zijn boek Spartak Moscow. A history of the People’s Team in the Worker’s State (2009, Cornell University Press London) schetst de Amerikaan Robert Edelmann – professor geschiedenis aan de universiteit van San Diego – het maatschappelijk belang van de Starotsins: ‘Ze hadden vrienden in de wereld van artiesten en bohémiens. Spartak behoorde tot de civiele samenleving. Dinamo – geheime dienst – en CSKA – leger – werden gehaat. Kwam het door de Starotsinbroers zelf of door hun vriendschap met de intellectuelen? Hoe dan ook hing er een kenmerk van democratie rond de club. Wie er zijn hart aan verpandde, hoopte dat ze afstand nam van het systeem. Spartak groeide uit tot geliefdste ploeg omdat ze geen deel uitmaakte van de machtsstructuren.’

Shostakowitsch: de ontsnapping naar de vrijheid via het voetbal

De bekende componist Dmitri Shostakowitsch (1906-1975), wereldberoemd door onder meer zijn prachtige Tweede Wals, openbaarde zich vanuit zijn stad Sint-Petersburg/Leningrad ook als voetballiefhebber. Stalin liep in 1936 boos weg tijdens zijn operaopvoering van Lady Macbeth uit het district Mtsensk, naar de gelijknamige novelle van schrijver Nikolaj Leskov. Van dan af kreeg hij het zwaar te verduren want hij werd aangeklaagd wegens het ontwerpen van ‘chaotische muziek’ en het vertolken van een ‘zwakzinnige burgerijcultuur’. De componist – die tien symfonieën zou schrijven – leed van dan af aan zware depressies en kampte met zelfmoordgedachten tot aan het overlijden van ‘vadertje Stalin’ in 1953.

Later getuigde zijn echtgenote dat hij zijn vluchtweg zocht in het voetbal.

Dat ontdekte Dmitri Braginsky, musicoloog aan het Conservatorium van Sint-Petersbrug. Hij kreeg van haar toegang tot het familiearchief en stelde in 2018 op basis van zijn onderzoek het boek Shostakovich and Football: Escape to Freedom samen.

De componist bezocht honderden wedstrijden en legde er schriftjes met statistieken en verhaaltjes van aan. Zijn eveneens musicerende zoon Maxim vertelde aan Braginsky hoe het voetbal zijn vader in de ‘moeilijke jaren’ een bron van comfort bezorgde: ‘Voetbal betekende zijn reddingsboei in de tijd dat hij werd vervolgd door de dictatuur. Bepaalde krachten binnen het communistisch systeem probeerden hem te vernietigen. Men ontsloeg hem in het conservatorium en haalde zijn professionele status onderuit. Door zijn aandacht op het voetbal te richten, beschermde hij zichzelf tegen de nachtmerrie van de tweede golf van ideologische terreur. Voetbal hielp hem zijn kalmte te bewaren, zijn stress te onderdrukken en zijn mentaal evenwicht te herwinnen.’ Braginsky stootte op onbekende briefwisseling van Shostakowitsch met de voetbalhelden van zijn thuisstad. Hij sloot met hen vriendschappen en nodigde hen – zonder dat iemand het wist – bij hem thuis uit. Hij voerde gesprekken over hun dagelijks leven en het eindigde vaak met het samen musiceren.

Hij bleef in zijn nieuwe werk verdoken kritiek geven op het stalinisme maar werd tijdens en na de Tweede Wereldoorlog opgevorderd door de geheime dienst NKVD om propagandaliederen te schrijven. Daar kruiste zijn pad dat van… Nikolai Starotsin. Die verwierf de reputatie van beste ‘voetbalbrein’ van het land. Tijdens een duel tussen de clubs van Beria – Dynamo – en de zoon van Stalin – VVS, van de luchtmacht – probeerden beiden hem terug te halen uit het strafkamp om hem even, ten voordele van de eigen roem, tot coach te promoveren. Shostakowitsch vroeg en kreeg in dezelfde periode de toestemming om een song over ‘voetbal’ te componeren. Waarmee hij subtiel de draak stak, zonder dat de NKVD zijn ironie begreep, met beide heerschappen. Starotsin en Shostakowitsch, vrijheidslievende geesten onder elkaar.

Terug naar Pussy Riot

Pussy Riot. Finale Wereldbeker 2018. Vier leden van de punkband liepen tijdens de match het veld op en riepen op tot ‘politiek pluralisme in Rusland’. Poetins politie haalde zwaar naar hen uit: ‘Jullie denken Rusland te schande te maken? Spijtig dat we niet meer in 1937 leven.’

Pussy Riot reikt vanuit de gevangenis een denkbeeldige hand aan Starotsin en Shostakowitsch. Denkt er nog iemand met mij aan hen?

Onze nieuwe medewerker Raf Willems schreef recent het boek Wereldvoetbalzomers: Een cultuurgeschiedenis van het spel om de bal, verkrijgbaar in onze webwinkel. Voortaan leest u Raf tweewekelijks op Doorbraak.