De helft van zijn jaar- en klasgenoten, de jonge mannen van 1923, keerde niet terug van het front. Het was een ervaring die Wilhelm Hennis, één van Duitslands meest invloedrijke politicologen, voor de rest van zijn leven zou tekenen.

Hennis zag honderd jaar geleden, op 18 februari 1923, in Hildesheim het levenslicht als zoon van een botanicus. Kort na de ‘Machtergreifung’ van Hitler emigreerde vader Hennis met zijn gezin naar Venezuela. Hij zou er in opdracht van president Juan Vicente Gómez een moerbeiplantage opzetten, met het oog op zijdeproductie. Het project mislukte door ongunstige klimatologische omstandigheden.

Wilhelm Hennis keerde in 1937 terug naar Duitsland om er school te lopen in Dresden, zijn vader pas in 1942. De latere professor politieke wetenschappen hield er een afkeer tegenover ‘projecten’ aan over, omdat ze ‘vergeten wat rondom hen gebeurt’. Dat vertelde hij in een interview met de Frankfurter Allgemeine Zeitung. Dat alleen al zou van hem een buitenbeentje maken in een universitaire omgeving, waar alles draait om specialisering en professionalisering. Voor het zover was, moest hij eerst nog drie jaren als marineofficier dienen.

Soevereiniteit

Eén dag na zijn terugkeer uit Engelse krijgsgevangenenschap, op 4 augustus 1945, schreef hij zich aan de universiteit van Göttingen in voor de richtingen ‘rechten’ en ‘geschiedenis’. Het belang dat hij hechtte aan de rechtswetenschap weerklonk in zijn uitspraak dat de heropbouw van de staat (na de ondergang van het Derde Rijk in 1945) in het teken had moeten staan van de ‘Wiederherstellung des Verfassungs- und des Rechtsstaates’ (‘herstel van de constitutionele en de rechtsstaat’). Als lid van de generatie van ‘1923’ wist hij maar al te goed wat de dictatuur in het echt inhield en moest hij niet tot democraat ‘re-educated’ of ‘heropgevoed’ worden. Zoals de generatie van ‘1929’ (die te jong was geweest om iets anders dan dictatuur te hebben gekend), en waartoe publieke figuren zoals Jürgen Habermas, Ralf Dahrendorf en Hans Magnus Enzensberger behoorden.

Bij Rudolf Smend, één van de grootste Duitse professoren voor staatsrecht, verdedigde hij een doctoraat met als titel ‘Das Problem der Souveränität’. Aanknopend bij zijn toenmalig inzicht dat het volkenrechtelijke begrip ‘soevereiniteit’ samenhing met de opvatting van de Oude Grieken over autarkie, het op eigen benen staan als het ware, zei hij nog in het vermelde interview: ‘Nur ein Staat der sich selbst verteidigen kann aufgrund von Bündnissen, dem kann man zusprechen, dass er souverän ist.’ (‘Enkel van een staat die zichzelf kan verdedigen op basis van bondgenootschappen, kan men zeggen dat hij soeverein is.’) In het licht van de Russisch-Oekraïense oorlog die zich voor onze ogen afspeelt, klinkt die uitspraak van vijftien jaar geleden wel erg actueel.

Praktisch georiënteerd

Na een studie in Harvard, stapte hij over naar het domein van de politieke wetenschappen. In de geest van de rechtsgeleerde Friedrich Carl von Savigny (1779-1861) vond hij het publieke recht tot de politiek behoren. Hij ging aan de slag als wetenschappelijk medewerker van de fractie van de sociaaldemocraten (SPD) in de Bondsdag, want hij wilde zien hoe de staat werkt. Bij Carlo Schmid van het Institut für Politische Wissenschaft van de universiteit van Frankfurt am Main schreef hij zijn ‘Habilitationsschrift’, een werk dat in 1963 verscheen onder de titel ‘Politik und praktische Philosophie’. Politiek diende voor Hennis een ‘praktische wetenschap’ te zijn, een discipline die op de openbaarheid doelt.

Wat Hennis stoorde aan de sociaaldemocraten, was dat ze niet wisten wat er in de maatschappij leefde. Anders dan SPD-voorzitter Kurt Schumacher had de toenmalige bondskanselier Konrad Adenauer (CDU) door dat de oude maatschappelijke structuren niet meer werkten en een partij alleen nog kansen had als ze een ‘Volkspartei’ werd, als ze zich richtte tot alle bevolkingslagen. De SPD realiseerde dat inzicht pas in 1959 met haar ‘Godesberger Programm’.

August Bebel

Het is geen toeval dat ‘Meinungsforschung’, het bevragen van de burger in opiniepeilingen, opkomt in een tijd waarin het ‘niet zeker is hoe de maatschappij gestructureerd is’. Hennis geeft het tegenvoorbeeld van de 19de eeuwse socialistische voorman August Bebel, die tenminste nog achter zich om kon kijken en wist hoeveel mensen zijn achterban telde.

De politicologie moest voor Hennis als ‘praktisch georiënteerde wetenschap tussen de waarheidsclaim van de filosofie en de empirie van de moderne sociale wetenschappen’ staan. Ze moest een wetenschap zijn, die ‘de centrale opgave van de politiek daarin ziet, de mens een waardig en vrij leven te garanderen’.

Verstarde machten

In Freiburg, waar hij doceerde van 1967 tot 1988, geraakte Hennis twee jaar na zijn aanstelling in het baldadige vizier van de linkse studentenbeweging. In het essay ‘Die deutsche Unruhe’ (‘De Duitse onrust’), dat in februari 1969 in het tijdschrift Merkur verscheen, had hij haar gehekeld als speerpunt van een ‘onrust’ die de hele maatschappij dreigde te ontwrichten. De Sozialistischer Deutscher Studentenbund (SDS) citeerde wat graag wat Karl Marx in ‘Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie’ had geschreven: ‘Man muß die versteinerten Verhältnisse dadurch zum Tanzen zwingen, dass man ihnen ihre eigene Melodie vorsingt.’ Vrij vertaald en naar 1968 getransponeerd: ‘Wij revolutionairen moeten de verstarde machten dwingen om te gaan dansen (dus in beweging te komen) door hen voor zichzelf te doen schrikken.’

Hennis daarentegen pleitte voor bedachtzaamheid, voor hervormingen, voor wat we evolutie zouden kunnen noemen. Om hem in vertaling te citeren: ‘Dat alle menselijke instellingen en niet in het minst de politieke, maar ook die van de vorming, altijd te wensen overlaten, kan nu geen aanleiding tot onbehagen en onrust zijn, maar enkel tot een politiek, een constante, moeizame inspanning om de wereld en haar menselijke inrichtingen te verbeteren.’ Misschien was die onrust, die rusteloosheid, wel te verklaren vanuit de ‘grote Duitse geestelijke stromingen’, in vergelijking waarmee ‘die van de Romaanse en Angelsaksische buurvolken gekenmerkt worden door een veel behoedzamere en altijd voorzichtigere aanpassing van het denken aan nieuwe omstandigheden of van de omstandigheden aan nieuwe gedachten’.

Ontevreden

Henning pende heel wat essays en opstellen neer, maar publiceerde vanaf 1987 ook enkele opgemerkte boeken over Max Weber. Werken over Weber was voor hem als een soort ‘resumé’, een nadenken over de vraag die de grote Duitse socioloog zich stelde over ‘de mogelijkheden hoe de mens zijn leven leidt onder de voorwaarden van de moderne wereld’.

Als hij de balans van zijn eigen leven zou moeten opmaken, dan moest Henning toegeven dat hij over het algemeen wel tevreden was. En toch, toch was hij ergens nog ontevreden. Hij vond dat zijn land zijn mogelijkheden niet genoeg uitputte en wenste ‘dat we tegenover onze eigen tradities een verhouding zouden aannemen zoals de Engelsen tegenover Milton en Shakespeare of de Fransen tegenover Voltaire en Montaigne’.

Henning was een vrije geest. En al bleef hij ook een ‘Solitär’, een op zichzelf staande persoon, zijn stem werd in de debatcultuur van de Bondsrepubliek gehoord omdat hij de politieke wetenschap ‘met een praktisch doel voor ogen bedreef en zowel in een adviserende, als in een kritische functie altijd weer in het politieke gebeuren tussenkwam’, zoals de redactie van een sociologische website schreef.

Rudolf Smend

Wilhelm Hennis was een buitenbeentje in het Duitse publieke debat

De gedroomde opvolger van Willy Brandt