Mustafa Kemal Atatürk. Een naam als een klok. Een monument van een leider. De man overleed aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog op 57-jarige leeftijd. Vandaag zouden we dat ‘piepjong’ noemen. In slechts enkele decennia tijd (het sultanaat in Turkije werd bijvoorbeeld pas in 1922 opgeheven) maakte de officier en (linkse) nationalist van zijn immens grote Turkije een seculier land met de poort wagenwijd open naar het westen.

Ik heb een enorme fascinatie voor de man, al van toen ik een jonge kerel was. Best een huzarenstuk om te bewerkstelligen wat hij in die korte tijdspanne deed. Ik herinner me nog goed tijdens een trektocht door Istanboel, Ankara en Cappadocië, dat je geen dorp kon passeren of Atatürk was alom aanwezig. Atatürk heeft de Turken (of toch de meesten van hen) een gezicht gegeven, fierheid.

Inspiratiebron gericht op het westen

Vrouwenrechten waren bijvoorbeeld vanzelfsprekend voor de man. Toch geen sinecure in een islamitisch land zou je denken. Het vrouwenstemrecht, om maar iets te noemen, werd er begin jaren ’30 ingevoerd waarmee ze zelfs jaren vooropliepen op het westen (en zeker op België waar het pas na de Tweede Wereldoorlog werd ingevoerd).

Toegegeven, ik bekijk dit allemaal door een westerse bril en zou nog alinea’s lang kunnen doorgaan met een lofzang op de man. Iets na de eeuwwisseling bezocht ik zijn ‘mausoleum’ in Ankara waar je je ook tegoed kan doen aan schriftjes met bijvoorbeeld ‘de zes pijlers’ van zijn kemalistische ideologie, best boeiend. Een inspiratiebron voor andere leiders ook (de voormalige Tunesische president Habib Bourguiba baseerde zich bijvoorbeeld twee decennia na Atatürks dood sterk op hem).

Smet op het blazoen

Maar er wringt iets. Er wringt iets geweldigs bij me. Atatürk mag dan een historische kolos geweest zijn, hij had blijkbaar ook ‘mindere kantjes’ om het zacht uit te drukken, die mij als volksnationalist tegen de haren instrijken. Tijdens het Verdrag van Lausanne (1923) bijvoorbeeld, waarin de Grieks-Turkse oorlog in een plooi werd gelegd, erkende Atatürk een resem minderheden in zijn land (Joden, Armeniërs, Grieken), maar niet de Koerden. Dat waren immers gewoon ‘bergturken’. Maar ook de ‘gebeurtenissen’ in Dersim (vandaag Tunceli) in 1937-38 werpen heel wat bloederig smet op het blazoen van de man.

Er kan eindeloos doorgeboomd worden over de erfenis van Atatürk, maar kenners effectief interviewen over de kanttekeningen is allerminst een sinecure. Er heerst een omerta over de man. Drie die het voorlopig wel deden zijn Dirk Rochtus (59, hoofddocent KUL en Turkijekenner), Hugo Van Rompaey (77, oud-politicus voor de CVP en activist voor de Koerdische zaak) en Inan Asliyüce (40, ex-voorzitter van de Koerdische Democratische Gemeenschap in Limburg). Waarvoor mijn dank.

Seculier nationalist

Is het terecht dat ik als seculiere West-Europeaan een groot respect heb voor Atatürk?

Dirk Rochtus: ‘Begrijpelijk, hij heeft van Turkije een seculiere maatschappij willen maken die georiënteerd was op het westen. Hij wilde zijn Turkije met het gezicht naar dat westen doen kijken. Nu, hij was tegelijkertijd ook een Turkse nationalist die Turkije een beetje naar het Franse model wilde omtoveren, l’état-nation in zijn centralistische vorm. Kortom, iedereen is Turk. Iedereen moet daar fier op zijn. “Gelukkig zijn zij die kunnen zeggen dat ze Turk zijn”. Atatürks maatschappijbeeld was dat van de homogene Turkse natiestaat die gebaseerd is op de Turkse taal, maar ook de religie. Men denkt dikwijls dat hij de religie, de soennitische islam wilde afschaffen maar hij besefte dat dat onmogelijk was. Het geloof behoorde nu eenmaal tot de identiteit van de Turken.’

Inan Asliyüce: ‘Atatürk is sowieso nog relevant omdat de Turkse maatschappij en politiek nog steeds doordrongen zijn van zijn kemalistische ideologie. Deze ideologie met haar opgelegde modernisering, nadruk op de zuivere Turkse identiteit (“Gelukkig is hij die zichzelf een Turk noemt,” was het motto van Atatürk) en zijn personencultus hebben ervoor gezorgd dat het in Turkije nog steeds moeilijk is om een open debat te voeren over de Turkse geschiedenis en identiteit.’

Onderdrukking en assimilatie van minderheden

‘De autoritaire Atatürk wilde van Turkije een seculiere staat maken en schafte het kalifaat, religieuze scholen en broederschappen enzovoort af. Maar in Turkije bestond/bestaat er gewoonweg geen scheiding tussen kerk en staat. Tijdens zijn bewind werd in 1923 de Diyanet, het Directoraat voor Religieuze Aangelegenheden, opgericht en de soennitische islam naar voor geschoven als wezenlijk onderdeel van de Turkse identiteit. Onder deze façade van secularisme werden de verzuchtingen van andere religieuze minderheden onderdrukt.

Wat de meeste Koerden betreft is Atatürk vooral de grondlegger van de onderdrukking van de Koerden en de ontkenning van hun identiteit, taal, cultuur en geschiedenis. Hij is de verpersoonlijking van de assimilatiepolitiek ten opzichte van de minderheden in Turkije. Een politiek die tot op de dag van vandaag nog op veel vlakken standhoudt. Deze politiek van de moderne staat Turkije zorgde er contradictorisch genoeg voor dat de Koerdische kwestie in het leven werd geroepen. Het Koerdisch nationalisme beroept zich op historiciteit maar ontstond in Turkije hoofdzakelijk als antwoord op de staatsideologie van de nieuwe republiek. Tussen 1924 en 1938 zouden er zestien grote politieke bewegingen tegen deze vernietigingspolitiek van alles wat Koerdisch was in opstand komen. Hierbij zijn minstens tientallen duizenden slachtoffers gevallen. Een positief beeld hebben de Koerden dus niet van Atatürk.’

Stralende ster van de nazi’s

‘Trouwens over ontzag voor Atatürk gesproken. In de jaren dertig was er vanuit Nazi-Duitsland veel fascinatie voor Atatürk. Hitler noemde Atatürk en de Kemalisten zelfs zijn “stralende ster” in de duisternis van de jaren twintig. Het feit dat Turkije zichzelf “verlost” had van de meeste van zijn minderheden beschouwden de nazi’s als een succesvolle herstructurering en ethnoraciale reconstructie van het land. Voor hen was het een voorbeeld en “test-case” van wat een pure nationale staat kon bereiken onder een sterke leider (in 1931 werd alle oppositie verboden en werd Turkije zelfs officieel een eenpartijstaat, en eigenlijk een dictatuur). Historicus Stefan Ihrig (Atatürk in the Nazi Imagination) heeft daar een interessant boek overgeschreven.’

U gebruikt zelfs het woord ‘fascistoïde’ bij de man. Op z’n minst overdreven, toch?

Hugo Van Rompaey: ‘Ik wil zijn aanhangers mensen niet kwetsen. Maar als je andere etnische groepen wil conformeren naar een modeletnie, met religie, taal, cultuur en al, én daarbij het geweld niet schuwt, dan vind ik niet veel andere termen, Diederik. Er zijn daar trouwens vergelijkingspunten met ook Erdogan te vinden.

Hij liet geen enkele ruimte voor andere volkeren in zijn grote Turkije. En schuwde daarvoor geen geweld. Kijk, nu nog leven er in Turkije meer dan tien etnische groepen en aan die groepen, hun taal, hun cultuur, hun zijn, werd geen millimeter ruimte gegeven. Men moest en zou Turk zijn of worden.’

Personencultus

Over Erdogan hoor je veel kritiek, ook binnen de Turkse gemeenschap. Atatürk is een ander gegeven. Er heerst precies een omerta om iets negatiefs te zeggen over hem. Klopt dat?

Inan Asliyüce: ‘Zoals ik aanhaalde zijn de personencultus en de ideologie nog springlevend. Hij wordt door vele Turken nog steeds aanbeden. Zonder hem geen Turkije zoals we het vandaag kennen. Als je Atatürk bewondert, heb je in Turkije geen probleem. En als je dat niet doet, hou je gewoon je mond. Atatürk bekritiseren staat bijna gelijk aan het bekritiseren van de grondvesten van de Turkse staat. Dit wordt met argwaan onthaald of zelfs als hoogverraad beschouwd. Voor degenen die dat niet hebben begrepen, is er wet 5816. Daarmee kan iedereen die de nagedachtenis aan Atatürk bezoedelt of een standbeeld van hem vernielt, straffen krijgen van 1 tot maximaal vijf jaar. Dat maakt het debat er niet makkelijker op.’

Tussen haakjes, was Atatürk eigenlijk zelf religieus?

Dirk Rochtus: ‘Bij ons heb je “cultuurkatholieken”. Hij was een “cultuurmoslim”. Door zijn opvoeding was hij moslim, maar niet bepaald praktiserend. Hij besefte echter zeer goed dat hij religie nodig had als basis voor cohesie in de maatschappij. Tijdens de “bevrijdingsoorlog” tegen de Grieken (1920-1922) heeft hij trouwens een appel gedaan op de religieuze gevoelens van de Turken. Hij moest de Turkse soldaten diets maken dat ze tegen de Grieken vochten niet alleen voor hun natie maar ook voor hun geloof. Met andere woorden, hij heeft religie wel degelijk gebruikt. Maar eenmaal de oorlog voorbij en de republiek opgericht, schafte hij het kalifaat af en besefte hij anderzijds zeer goed dat hij het geloof (de islam) niet zomaar kon afschaffen omdat het ook een deel is van de identiteit. Maar wel een deel dat je onder controle moet houden. De staat moet dus religie controleren.’

Koerdische opstanden

Kan je Atatürk ook ‘minder smakelijke periodes’ (denk aan het bloedbad in Dersim 1937) aanwrijven?

Dirk Rochtus: ‘De beruchte volkerenmoord op de Armeniërs alleszins niet. Dat was voor hij aan de macht was en naar verluidt zou hij de genocide zelfs afgekeurd en verworpen hebben.

Maar er zijn enkele opstanden geweest in de Koerdische gebieden. In 1925 bijvoorbeeld die onder leiding van sjeik Saïd, een Koerdische stamleider, die beroep deed op de Koerdische gevoelens maar ook de islam. Vergeet niet, veel Koerden zijn zeer gelovig. En die sjeik Saïd wist zeer goed dat zijn mobilisatiekracht veel geringer zou zijn met alleen op het Koerdische nationalisme te steunen. De islam moest daar dus zeker bij. Sjeik Saïd wierf destijds letterlijk supporters door te wijzen op het gevaar van de seculiere staat die de gelovigen (in deze de Koerden) onderdrukt. Nu, uiteindelijk sloeg Atatürk die opstand neer en sjeik Saïd werd opgehangen.

De vraag is of je dat Atatürk kan verwijten? Ja, die opstand is met harde hand neergeslagen, maar de prille Turkse staat verdedigde zich op een wijze die in die tijd (nog) algemeen aanvaard of op zijn minst gepraktiseerd werd.’

Massamoorden en deportatie

Vraag is of die opstanden ook ‘buitenproportioneel’ zijn neergeslagen, kortom met tal van onnodige burgerslachtoffers, vrouwen en zelfs minderjarigen?

Dirk Rochtus: ‘Dat is zeker het geval bij het neerslaan van de opstand in Dersim in 1937/1938. Turkije redeneerde simpel. “Abcessen” in het land moesten weggesneden worden. Zeker in gebieden, zoals het Koerdische Dersim (tegenwoordig Tunceli), waar de mensen grotendeels volgens hun eigen gewoonten (belastingen werden er amper betaald), religie en taal (het Zaza, een minderheidstaal binnen het Koerdisch) leefden (in meerderheid het alevisme). Het Turkse staatsgezag werd er niet zomaar aanvaard en dat kon absoluut niet in de Turkse eenheidsstaat. Gevolg is dat het Turkse leger er bijna twee jaar (!) gevochten heeft met de bewoners van Dersim. In totaal zijn er tienduizenden doden gevallen (niet alleen gewapende opstandelingen, maar ook vrouwen en kinderen) en werden er vele inwoners gewoon gedeporteerd.

Inan Asliyüce: ‘Atatürk was de absolute machthebber in Turkije. Opposanten werden buiten het parlement gehouden of ter dood veroordeeld. De Koerdische opstanden tegen zijn bewind werden bloedig onderdrukt met massamoorden en deportaties waarvan die in Dersim de grootste was. Hierbij werden vrouwen en kinderen niet ontzien. Getuigenissen over de massamoorden in Dersim beschrijven hoe ontelbare weerloze vrouwen en kinderen werd vermoord.

Aanhangers van Atatürk verklaren dat zulke misdaden buiten zijn medeweten werden uitgevoerd. Dat is eigenlijk een grote belediging aan het adres van de oppermachtige Atatürk. Zulke beslissingen werden onder zijn leiderschap, en onder het bestuur van de door hem opgerichte Republikeinse Volkspartij (CHP) genomen.’

Jonge Turken en Koerden

Hij was geen ‘blozende maagd’ dus, maar andere historische figuren zoals Napoleon of Caesar waren dat evenmin.

Hugo Van Rompaey: ‘Atatürk is in feite enorm laf geweest. Toen hij nog kolonel en pasja was voor 1923 (toen werd hij president), had hij de volle medewerking van een aanzienlijk aantal Koerdische groepen (stammen) om het Ottomaanse regime van toen te ontmantelen. Atatürk en zijn “Jonge Turken” (een groep Turkse officieren die eveneens van de sultan af wilden) vonden daar een “common ground” met de Koerden. Maar in 1923 wanneer hij dus president werd, tellen die Koerden plots niet meer en zet hij ze bij het grof huisvuil. Meer nog, de mensenrechten van onder meer de Koerden werden sindsdien stelselmatig geschonden.’

Dersim, koerdisch-alevitische doorn in het oog

Wist Atatürk wel wat er in Dersim gebeurde? Dersim (het huidige Tunceli) ligt 1.200 kilometer verwijderd van Istanboel en een goede 800 kilometer van Ankara.

Dirk Rochtus: ‘Hij was de president en moet dat geweten hebben. Het was ook een zeer autoritair regime.’

Inan Asliyüce: ‘Dersim is een reportage op zich waard. Het is niet makkelijk om daar een kort antwoord op te geven. Maar ik zal toch een poging doen.

Dersim was voor de Turkse overheid een voorbeeld om hun gewelddadige heerschappij over minderheden te laten zien. Dersim had al in de Ottomaanse periode de reputatie een opstandige regio te zijn die zich moeilijk schikte naar het centrale gezag. De Koerdische taal, cultuur, kleding en het alevitische geloof van de bevolking waren de overheid een doorn in het oog. Bovendien behoorde de bevolking van Dersim tot twee minderheden: etnisch gezien Koerdisch, in religieus opzicht alevitisch. De machthebbers beschouwden Dersim als een woest gebied waar nog geen “beschaving” was. De bewoners waren barbaren en moesten worden geciviliseerd. Door deze dehumanisering was het in 1937-1938 makkelijker om hen massaal te vermoorden.’

Geplande massamoord

‘In Dersim was er geen sprake van een opstand. De massamoorden waren jaren op voorhand gepland en het resultaat van een weloverwogen strategie waarvan de basis werd gelegd in een rapport uit 1923. In 1936 werd de Koerdische naam van het gebied, Dersim, vervangen door de Turkse naam Tunceli. De regio werd onder militaire controle geplaatst en de wapens van de lokale bevolking in beslag genomen. Sommige stammen weigerden hun wapens in te leveren. Hierop laaide het geweld van het Turkse leger tegen de lokale bevolking op.

De operatie “bestraffing en deportatie” begon in de zomer van 1937 en werd geïntensiveerd in juli en augustus. Alle weerstand in Dersim werd zo gebroken. Toch ging de Turkse militaire operatie door. Doel was niet alleen de eigen Dersim-cultuur te vernietigen maar ook om veel Koerden te vermoorden. De lokale bevolking werd opgejaagd. Hierbij werden vrouwen en kinderen niet gespaard. Historici schatten dat er zo een 30.000 mensen zijn vermoord tijdens deze slachtpartijen.

Bij de luchtbombardementen was trouwens ook Sabiha Gökcen, de eerste vrouwelijke piloot van de Turkse luchtmacht en adoptiedochter van Atatürk, betrokken.’

Fervent Turks nationalisme

Maar het heroïsche beeld dat ik heb van de seculiere staatsman Atatürk is hiermee toch deels aan diggelen geslagen?

Dirk Rochtus: ‘Hij was geen zachtgekookt eitje. Hij heeft hardhandig opgetreden tegen al wie zijn moderne Turkse staat wilde kapot krijgen. Vandaag zou zoiets volgens onze huidige rechtsnormen absoluut niet meer aanvaard worden.’

Opvallend. Huidig president Erdogan heeft een aantal jaren geleden excuses uitgesproken (‘Dersim is the most tragic event in our recent history. It is a disaster that should now be questioned with courage’) voor het leed van de Koerden in Dersim. Deed hij dat om in de gunst van de doorgaans zeer religieuze Koerden te komen?

Dirk Rochtus: ‘Vergeet niet dat wat er daar destijds gebeurd is, een traumatische ervaring was en is voor de Koerden en zeker de alevieten uit die streek. Misschien wilde Erdogan een soort verzoeningsgebaar stellen?

Ik ken maar weinig volkeren die zo fervent nationalistisch zijn als de Turken. Tijdens de inval van het Turkse leger in Koerdisch Syrië stonden ook de CHP-burgemeesters en media vierkant achter Erdogan. Anderzijds is die nieuwe CHP-burgemeester van Istanbul verkozen met hulp van de grote Koerdische minderheid daar.’

Dirk Rochtus: ‘De CHP is altijd al stram kemalistisch en nationalistisch geweest hè, het is dan ook de partij van Kemal Atatürk. Zelfs Erdogan gaat zover niet en zocht aanvankelijk zelfs toenadering tot de Koerden én zelfs met de PKK. Die hadden toen geheime gesprekken, via de geheime dienst MIT.’

Atatürk, Erdogan en de Koerden

Wat betekent Atatürk eigenlijk voor de Koerdische gemeenschap?

Inan Asliyüce: ‘Door zijn politieke erfenis zijn veel Koerden hun land moeten ontvluchten om aan de onderdrukking te ontsnappen. Voor veel Koerden zijn hij en zijn ideologie de bron van al hun leed en de oorzaak van de Koerdische kwestie in Turkije die tot op vandaag onopgelost is. Het kemalisme wordt door de Koerden gezien als een bedreiging voor de erkenning van culturele en politieke rechten. Op veel sympathie kan hij dus niet rekenen.’

Hugo Van Rompaey: ‘De Koerden zijn onderdrukt na 1923. Geen erkenning van de Koerden als volk, sociale uitsluiting, culturele en taalkundige uitsluiting. Mét de nodige represailles. Opmerkelijk is wel dat de in het westen verguisde Erdogan oorspronkelijk welwillend stond ten aanzien van de Koerden. Die Koerden zijn dan ook eerder conservatief, religieus en leunen dus meer aan bij de AKP-visie van Erdogan.’

Dirk Rochtus: ‘Klopt, wij hebben hier allemaal het beeld van de Koerden als linkse rebellen, maar een groot deel is conservatief en agrarisch, de perfecte basis voor de AKP. Die partij haalde daar tot voor kort ook zeer veel stemmen en was er dikwijls de grootste. Je mag niet uit het oog verliezen dat vele Koerden er nog lange tijd tribaal leefden met stamleiders en er zeer conservatieve ideeën op nahielden. Ideaal voor de AKP.

Pas in 2015 kenterde dat wat toen de eerder linkse en Koerdisch gezinde HDP stemmen wegkaapte bij de Koerden. Erdogan was toen trouwens erg ontgoocheld. De winst van de HDP kwam rechtstreeks van Erdogans AKP. Erdogan vond dat vooral onbegrijpelijk omdat hij toch een en ander gedaan had voor de Koerden (wat ook niet helemaal onjuist is). De AKP was dus flexibeler ten aanzien van de Koerden dan de nogal centralistische CHP voor wie de Turkse eenheidsstaat heilig is.’

“Hij verdedigde de staat”

Zijn er mensen binnen de CHP die erkennen dat Atatürk bloed aan zijn handen heeft? (cf. Dersim)

Dirk Rochtus: ‘Neen. Hij heeft de Turkse staat verdedigd, stellen ze. Simpel.’

Moet dat beeld overeind blijven dat Atatürk hooguit een opstand heeft neergeslagen maar geen onschuldig bloed aan zijn handen heeft?

Dirk Rochtus: ‘De Turken zouden dan zeggen “weer typisch westers” en “jullie begrijpen niet dat hij zijn staat moest verdedigen”. “Welk alternatief had hij trouwens?”, zullen ze je vragen, “had Atatürk de strijd moeten opgeven?” Met de rechtsnormen die de internationale gemeenschap sinds de Tweede Wereldoorlog koestert, zou ze echter een hedendaagse Atatürk voor het Internationaal Strafhof moeten dagen.’

Laat me het anders vragen: Is Atatürk een historische figuur?

Hugo Van Rompaey: ‘Als je hem historisch correct analyseert, kan je niet voorbijgaan aan zijn begaafdheden, militair en qua staatskundige organisatie en modernisering. Niemand zal ontkennen dat Atatürk talent had. Hij was een zeer goed militair met leiderschapskwaliteiten. Maar hij beging de klassieke fout het rigide Turkse staatsnationalisme te fel te willen doordrukken.’

Sabiha Gökçen

Atatürk, kanttekeningen bij een monument

De Armeense schaduw (deel II)