In een recent advies, gepubliceerd bij Doorbraak, analyseert professor Matthias Storme (KULeuven) het probleem van het zelfbeschikkingsrecht van volkeren in relatie tot Europa. Hij wijst erop dat dit concept niet onder de bevoegdheid van de Europese Unie valt.

Onafhankelijkheid

Volkeren binnen de Europese Unie die onafhankelijkheid of althans meer autonomie nastreven, zijn soms geneigd een beroep te doen op de Europese instellingen om hen te steunen en in te grijpen in conflicten tussen lidstaten. Dit is echter een gevaarlijke weg.

Dit zijn zaken waarin de Unie niet bevoegd is en dat ook niet moet worden. Het is niet aan de Unie om te beslissen wie het recht op zelfbeschikking heeft of wie bevoegd is om een belangenconflict binnen een lidstaat, bijvoorbeeld tussen een federale regering en de gefedereerde entiteiten, te beheren. Laten we niet afdwalen. Wat wij van de Unie mogen verwachten, is dat zij de autonomie van de volkeren en gebieden eerbiedigt die heerst in hun verhouding tot de lidstaten.

Dekolonisatie

In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog rees het vraagstuk van de dekolonisatie. De Verenigde Naties (VN) werden het belangrijkste forum hiervoor. Met haar resoluties legde de Algemene Vergadering de grondslagen voor een nieuwe internationale orde die beantwoordt aan de aspiraties van de dekoloniserende volkeren.

Wat het zelfbeschikkingsrecht van volkeren betreft, is de codificerende tekst de ‘Verklaring inzake de beginselen van het internationaal recht betreffende vriendschappelijke betrekkingen en samenwerking tussen staten in overeenstemming met het Handvest van de Verenigde Naties’. In dit document worden de grote lijnen van een VN-doctrine uitgezet:

– Art. 1: ‘Krachtens het beginsel van gelijke rechten en zelfbeschikking van volkeren, neergelegd in het Handvest van de Verenigde Naties, hebben alle volkeren het recht in volledige vrijheid en zonder inmenging van buitenaf hun politieke status te bepalen en hun economische, sociale en culturele ontwikkeling na te streven, en is het de plicht van iedere Staat dit recht te eerbiedigen overeenkomstig de bepalingen van het Handvest.’

– Art. 2: ‘De oprichting van een soevereine en onafhankelijke staat, de vrije associatie of integratie met een onafhankelijke staat, of het verwerven van enige andere door een volk in vrijheid gekozen politieke status, zijn middelen voor dat volk om zijn zelfbeschikkingsrecht uit te oefenen.’

De vrije keuze van het volk is dus geheel open. Het volk kan kiezen voor staatssoevereiniteit, deel gaan uitmaken van een geheel of zelfs een oorspronkelijke status verwerven.

Zuiver internationaal recht

Dit is zuiver internationaal recht. Het is nog steeds nodig te definiëren wat een volk precies is. In zijn boek ‘Les Flamands’, geschreven in 1973, spreekt Manu Ruys over een volk in beweging, een natie in wording.

Met de vaststelling van een taalgrens en de verwerving van culturele autonomie is de definitie van Manu Ruys zeer juist: de Vlamingen onderscheiden zich duidelijk door hun grondgebied, hun taal en hun cultuur. Zij zijn verenigd door een collectief gevoel van saamhorigheid. In zijn essay ‘La Belgique défi’, gepubliceerd in 1961, vergelijkt François Perin het Vlaamse volk met een collectief met een soort eeuwige ziel. Hetzelfde kan worden gezegd van de Catalaanse bevolking, wiens recht op zelfbeschikking eenvoudigweg is geschonden door de Spaanse centrale regering in Madrid.

Conflict tussen legitimiteiten

Matthias Storme vatte het goed samen: Het is een conflict tussen verschillende legitimiteiten en dus verschillende rechtsordes. Als Catalonië de onafhankelijkheid uitroept, handelt het natuurlijk in strijd met de Spaanse grondwet. Maar dat is niet het echte probleem.

Deze handelwijze kan volkomen in overeenstemming zijn met de Catalaanse grondwet. Zo is er sprake van een conflict tussen twee grondwetten en een kwestie van de verhouding tussen twee legitimiteiten. Daarbij kan de ene niet louter ondergeschikt zijn aan de andere.

Interne geschillen

De Europese Unie heeft niet het recht tussenbeide te komen in een intern geschil van een lidstaat. Het is aan de lidstaat om dit te regelen.

In het geval van Spanje is het op zijn minst paradoxaal om Catalonië een speciale status toe te kennen en het vervolgens het recht te ontzeggen om zijn democratische legitimiteit in zijn eigen parlement uit te oefenen. Met een absolute meerderheid voor onafhankelijkheid heeft dit Parlement slechts gedaan waarvoor het in het leven is geroepen.

Ontkenning van democratie

Voor Alfred-Maurice de Zayas, hoogleraar internationaal recht en onafhankelijk deskundige bij de Verenigde Naties, is dit duidelijk een ontkenning van de democratie. Een volk het recht ontzeggen zich uit te spreken over het proces van zelfbeschikking, de wettigheid van een referendum ontkennen, geweld gebruiken om te voorkomen dat een referendum wordt gehouden, en als straf de beperkte autonomie van een volk nietig verklaren, vormt een schending van artikel 1 van het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten (ECOSOC).

Vergeet niet dat de onafhankelijkheidsverklaring van het Catalaanse parlement dateert van vóór de Spaanse senaat artikel 155 van de grondwet toepaste, waarbij de regio onder curatele werd gesteld. Tegen de tijd dat de senaat zich uitspreekt, bestaat de regio Catalonië niet meer. Het is een soevereine staat geworden, vrij van de Spaanse grondwet en wetten. Het kan nu alleen beslissen over zijn interne organisatie, inclusief het houden van nieuwe verkiezingen.

Het zelfbeschikkingsrecht van volkeren lijkt de VN echter alleen aan te gaan als het gaat om voormalige Europese koloniën. Zij heeft meer belangstelling voor ‘Nieuw Caledonië’ of ‘Mayotte’ dan voor de Tibetaanse en Koerdische volkeren. En Sébastien Lecornu, de Franse minister van Overzeese Gebiedsdelen, erkent dat de archipel volgens de VN deel uitmaakt van een lijst van gebiedsdelen die nog moeten worden gedekoloniseerd.

Sébastien Lecornu

Over het zelfbeschikkingsrecht van volkeren

Franse gemeenteraadsverkiezingen in de schaduw van het coronavirus