Twee weken lang serveren we u dagelijks een groot eindejaarsinterview. Daarin blikken we met een aantal hoofdrolspelers van 2024 terug én vooruit, en laten we interessante stemmen aan het woord over nieuwe trends en oude tradities.

In de jaren ’70 richtte hij de wetenschapspagina’s van de Nederlandse krant NRC Handelsblad op, tegenwoordig waarschuwt wetenschapsjournalist Simon Rozendaal voor de blinde gevolgen van wat hij de ‘meetrevolutie’ noemt. ‘Het gaat best goed met het milieu. Maar dat lijkt niet zo omdat we véél te fijn meten en daarbij allerhande dingen meten die zo verdund zijn dat ze nauwelijks impact hebben.’

Simon Rozendaal is geboren en getogen Rotterdammer, chemicus van opleiding en tegenwoordig wetenschapsjournalist en columnist voor Elsevier Weekblad. In oktober publiceerde hij Paniek om niets, dat vertelt hoe de ‘meetrevolutie’ ons opzadelt met flink wat onnodige paniek. Terwijl voor Rozendaal de meest ernstige milieuproblemen stilaan tot het verleden behoren.

Eén van de kerngedachten in uw boek is dat ‘de nul steeds kleiner wordt’. Legt u eens uit?

Simon Rozendaal: ‘Veertig jaar geleden konden we concentraties van één op een miljoen meten, dus was de nul alles wat nog kleiner dan dat was. Later konden we één op een miljard meten. Toen werd de nul dus nog eens duizend keer kleiner. Vandaag kunnen we al concentraties van één op een biljard meten. Het niets, de nul, is dus héél veel kleiner dan vroeger.’

‘Dat klinkt nogal abstract. Laat me daarom een praktisch voorbeeld nemen. PFAS bijvoorbeeld, perfluoralkylstoffen. Daar is nogal wat om te doen tegenwoordig. Wat meten we als we het over bijvoorbeeld de Vlaamse PFAS-normen voor drinkwater hebben? 0,1 microgram PFAS per liter. Dat is dus 0,1 miljoenste gram per liter. Als je dat zou omzetten in procenten, is dat 0,00000001 procent PFAS. Dat is bijna niets.’

‘Onlangs was er in Nederland een demonstratie van een milieubeweging die zich druk maakte over glyfosaat. Hun punt was dat glyfosaat ook voorkomt in wijn en bier. Ja, dat klopt: 1 “part per billion”. Eén deeltje glyfosaat per miljard andere deeltjes in uw bierglas, met andere woorden.’

‘Logisch natuurlijk, want gerst en druiven krijgen in het voorjaar een dosis onkruidverdelger over zich heen. Onkruidverdelger die al zoveel veiliger is dan de onkruidverdelger die we vroeger gebruikten. Maar goed: wat in wijn en bier echt het schadelijkst is, is natuurlijk de alcohol die honderd miljoen keer meer voorkomt in uw glas dan glyfosaat. Het zijn allemaal directe gevolgen van de paniekerige meetrevolutie: we hebben apparatuur en meeteenheden om allerlei stoffen te meten, maar het betekent vaak niets.’

Maar ooit vervuilde de industrie natuurlijk wél…

‘Toen ik jong was waren alle West-Europese steden inderdaad ontzettend vervuild. De industrie stootte toen massaal zwavelverbindingen en dioxines uit. Het was logisch dat we dat konden meten, want zwavel kwam in grote hoeveelheden voor. Zwavel is bovendien écht schadelijk: het bindt zichzelf makkelijk aan allerlei andere stoffen en tast dus zowel gebouwen, luchtwegen als de huid aan. Maar zwavel, dat komt nu bijna niet meer in onze lucht voor.’

‘U moet eens letten op die kleine witte vlekjes op stoeptegels. Vaak is dat geen kauwgom, zoals vele mensen denken, maar korstmos. En dat groeit alleen als de luchtkwaliteit voldoende is. In mijn jonge jaren waren er geen korstmossen in de steden.’

Die moderne paniek die u noemt, waar komt die dan eigenlijk vandaan?

‘Dat weet ik niet. Ik ben geneigd te zeggen dat men denkt: “We meten fijner, dus we meten beter, en daardoor is de wetenschap ook beter.” Maar dat zijn fundamenteel andere dingen. Van zwavelverbindingen konden we in de jaren ’70 zeggen: “Die zijn nadrukkelijk aanwezig in de lucht én ze vervuilen.” Maar over PFAS en glyfosaat kunnen we nu eigenlijk alleen maar zeggen dat we ze in minieme hoeveelheden aantreffen. Absoluut niet in de verhouding waarin zwavel in onze atmosfeer voorkwam.’

‘Daarenboven zijn PFAS chemisch enorm vast en gaan ze geen verbindingen met andere stoffen aan. Net daarom zijn ze overal, maar ze reageren dus niet chemisch.’

Heeft wie ons bang maakt slechte bedoelingen?

‘Ik ga uit van goede bedoelingen, dus op de milieubeweging na – die niet altijd te goeder trouw is – denk ik dat mensen gewoon oprecht bezorgd zijn over giffen die zich kunnen ophopen in het menselijk lichaam. Nu, er zijn natuurlijk enkele studies die suggereren dat PFAS licht immuunverstorend kunnen zijn als ze zich ophopen. Je kan dan uit zekerheid voorzichtig zijn. Maar men realiseert zich vervolgens niet dat de langdurige angst voor PFAS mogelijk schadelijker is dan de stof zelf.’

‘Men vraagt zich tegenwoordig af waar alle angsten en depressies in onze samenleving vandaan komen. Ik weet dat natuurlijk niet zeker, maar ben wel geneigd te denken dat de angst voor fantoomproblemen als PFAS daar zeker een rol in speelt. Als je naar buiten gaat en ervan overtuigd bent dat je giftige lucht inademt en vervuild water drinkt, dan ga je niet zo lang leven.’

‘Ik neem vaak het voorbeeld van Fukushima in Japan. Na de kernramp daar in 2011 zijn we geneigd te denken dat iedereen er doodgaat aan kanker. Nou, neen. Het gaat prima met Fukushima. Maar er zijn wel een duizendtal mensen vroegtijdig doodgegaan door de stress die ze kregen door de gedachte dat ze gedwongen moesten verhuizen. En dat ene kankergeval in die regio, daarvan moeten we vaststellen dat het een werknemer van de kerncentrale was die rookte.’

Waar staat u eigenlijk in de stikstofdiscussie, zowel voor Vlaanderen als voor Nederland een politiek thema?

‘De stikstofemissies zijn zowel in Vlaanderen als in Nederland flink afgenomen de voorbije decennia. Maar we moeten er wel rekening mee houden dat er nog flink wat stikstof in onze bodems zit. Het is onmiskenbaar dat een flink deel van de kunstmest die we gebruiken, wegspoelt van de akkers en in onze waterlopen terechtkomt. Het kan dus geen kwaad om de stikstofuitstoot verder terug te dringen. Maar je moet niet hele industriële sectoren – en daar reken ik de landbouw toe – sluiten omdat je het stikstofprobleem niet meer in perspectief zet.’

‘Globaal genomen zijn stikstof en fijnstof de laatste staartjes van het enorme milieuprobleem dat luchtvervuiling ooit was. Maar zoals ik al eerder zei: dat probleem is in West-Europa nagenoeg verdwenen. Je kan zeker in Nederland en Vlaanderen het probleem op de agenda houden. Maar ik denk dat het een probleem is dat niet zo ontzettend belangrijk is.’

U bent van mening veranderd over de klimaatverandering. Vroeger was u sceptisch, nu aanvaardt u de wetenschappelijke consensus dat extra koolstofdioxide in de atmosfeer de voornaamste drijfveer voor die verandering is. Legt u dat eens uit?

‘Toen ik eind jaren ’70 schreef over de relatie tussen broeikasgassen en het klimaat, vond ik dat we ernstigere milieuproblemen hadden dan de klimaatverandering. En toen die voor mij dringendere milieuproblemen aangepakt waren, heb ik inderdaad een periode van diepe twijfel over de opwarming van de aarde gekend.’

‘Ik kon niet goed aannemen dat koolstof, dat nodig is voor leven en bijvoorbeeld planten erg goed doet groeien, zo’n verschrikkelijke impact kon hebben op ons klimaat. Ik kon er ook niet bij dat 0,04 procent koolstofdioxide in onze atmosfeer voor een ernstige verandering zou zorgen. Rond de eeuwwisseling was er ook een stilstand in de opwarming, dus de feiten leken mijn denktrant te bevestigen.’

‘Toch ben ik beginnen twijfelen aan mijn eigen scepticisme. In het begin waren de IPCC-klimaatrapporten van de Verenigde Naties in grote mate nattevingerwerk omdat de klimaatwetenschap nog jong was. Maar na verloop van tijd werden die rapporten gewoon beter. Er is veel dat we niet weten, maar de wetenschap begrijpt het klimaat ondertussen wel al behoorlijk. Na de koelere periode rond de eeuwwisseling is de aarde ook opnieuw gaan opwarmen.’

‘Ik ben dus eigenlijk niet van mening veranderd, alleen opgeschoven. Ik heb aanvaard dat koolstofdioxide die door de mens werd uitgestoten, zeer waarschijnlijk de opwarming van onze planeet in de hand heeft gewerkt en dat nog verder zal doen.’

Maakt u zich dan zorgen om het klimaat?

‘Een beetje. Maar ik vind dat ook het probleem van de opwarming erg overdreven wordt. Het zal niet onmiddellijk een groot probleem worden, denk ik. En dat al die natuurfenomenen vandaag onmiddellijk in verband worden gebracht met de klimaatverandering, nou, dat is sterk overdreven. De rapporten van het IPCC zijn daar trouwens veel genuanceerder in dan wat in de media verschijnt.’

‘Daarmee wil ik niet gezegd hebben dat we in de toekomst geen ernstige problemen kunnen krijgen met een veranderend klimaat. De zeespiegelstijging in Vlaanderen en Nederland is tot nu behoorlijk stabiel gebleven: het gaat om een stijging van 18 centimeter per eeuw. Dat kunnen we makkelijk aan.’

‘Het is wijselijk om ondertussen onze uitstoot terug te dringen. Niet met zon, wind en elektrische auto’s, maar met kernenergie. Dat is de enige realistische oplossing om op korte termijn massaal relatief schone energie op te wekken. Want ondanks alle windmolens en zonnepanelen die geproduceerd zijn, wordt er globaal genomen nog net zoveel fossiele energie geproduceerd als dertig jaar geleden.’

Waarom stappen er eigenlijk vaak zoveel wetenschappers mee in paniekverhalen? Rationele denkers zouden toch beter moeten weten, niet?

‘Voor de hele samenleving geldt waarschijnlijk: omdat veel van onze grote problemen zijn opgelost, moeten we op zoek gaan naar mindere problemen om ons druk in te kunnen maken. Dat heeft met onze toegenomen welvaart te maken: hoe rijker we zijn, hoe meer we ons zorgen maken om kleine problemen.’

‘Maar “au fond” heb ik geen afdoend antwoord op uw vraag over wetenschappers. Neem kernenergie. De paniek daarrond zit vooral bij alfadenkers, de journalisten en politici, en zelden bij de bètawetenschappers, de ingenieurs en fysici die de boel moeten bestieren. Maar de bèta’s zijn doorgaans wat minder taalvaardig en minder goed met emoties. Zij begrijpen de angst voor atomen en gif niet goed. Je kan daar lacherig over doen, maar je moet eerst wel de angst van de ander begrijpen voor je de kloof kan overbruggen.’

‘Wat ik zeker weet, is dat bèta’s vaak geld verdienen aan de angst van de alfa’s. Ik wil dit niet als een complottheorie laten klinken. Ook zeg ik niet dat bètawetenschappers bewust angst uitbuiten. Maar als je als wetenschapper vaak moet samenwerken met allerlei instanties, schrijvers, oratoren en activisten die zich bezighouden met pakweg de waterkwaliteit, dan ga je je uiteindelijk alleen maar focussen op al die stoffen die een zekere mate van gevaar in zich dragen en waarvan men ook verwacht dat je ze in kaart brengt.’

‘Alsof je een put graaft en door dieper te graven er niet meer uit kan. Zo verlies je als wetenschapper het overzicht en stel je je zelden de vraag: “Goed, er zitten nu sporen van zus en zo in dit water, maar wat betekent dat nou concreet?”’

Tot slot: we hebben samen geluncht. Wat op uw bord is het meest schadelijk voor uw gezondheid?

‘Aha! Er liggen patatjes op mijn bord met nog wat schil aan. Net onder de schil van aardappelen, daar zit een behoorlijk giftig stofje dat solanine heet en aan zenuwgas is verwant. Zeker als je aardappelen in het voorjaar eet kan je daardoor misselijk worden. Onze grootouders wisten dat, maar tegenwoordig zijn we dat vergeten.’

‘Voorts hebben we hier een pilsje gedronken en iedereen weet natuurlijk dat alcohol een gif is. Al wordt dat – maar schrijft u dat niet op – tegenwoordig behoorlijk overdreven. Er zijn trouwens aanwijzingen dat af en toe een beetje gif op de lange termijn wellicht goed is voor de gezondheid. Hormese heet dat in de natuur: levende wezens trainen er hun afweersysteem mee. En die koffie die u nu drinkt, nou ja, dat is wel behoorlijke rotzooi. Cafeïne is straf spul, om nog maar te zwijgen over al die zuren erin.’

‘Maar het allergiftigste in onze onmiddellijke omgeving? Dat ademen we elke dag massaal in: zuurstof. Metalen roesten door de hoge concentratie aan zuurstof in onze atmosfeer, vele bacteriën sterven ogenblikkelijk als ze met zuurstof in contact komen. Eigenlijk zijn wij als soort maar succesvol omdat we de agressiviteit van zuurstof zijn gaan gebruiken en beteugelen om efficiënt energie om te kunnen zetten. Al die zwaar giftige zuurstof sloopt wel ons lichaam langzaam maar zeker. En daardoor gaan we uiteindelijk dood.’

Simon Rozendaal

Wetenschapsjournalist Simon Rozendaal: ‘PFAS? Zuurstof, dát is giftig’